مراکز تجاری فضاهای باز عمومی نیستند!

طبق آمارهای من درآوردی طعنه آمیز، شهرداری های کشور در هر ثانیه یک طبقه به تجاری سازهای آسمان فروش می بخشند. در همین لحظه که من این مطلب را می نویسم، تعدادی از خصوصی ترین شرکت های ایران در حال ساخت بزرگترین مال های ایران که هیچ، عظیم ترین های جهان هستند. در دو دهه ی اخیر شاهد رشد روزافزون ساخت مجمتع تجاری و مال بوده ایم، کافی ست به ابرپروژه هایی چون سیتی سنترِ اصفهان، مجتمع خلیج فارس شیراز، مشهد مال مشهد، مجتمع کوروش، و مگامال اکباتان اشاره کنم.
این پروژه ها اما از مجموعه ای از فروشگاه های خُرد و متوسط گذشته اند و با پاساژهای آشنای اطراف حرم فرق دارند. این مال ها چندین طبقه پارکینگ برای خریدارانی که حوصله ی دردسرهای مترو، مثلِ شنیدن غوغای پسرِ شصت ساله ی آدامس فروش را ندارند؛ شهربازی برای اینکه بچه را با پدرش چند ساعتی مشغول کنید تا خرید کنید؛ فودکورت برای اینکه برای غذا هم حتی از مال خارج نشوید؛ هایپرمارکت برای کسانی که می خواهند پژو 206 ببرند؛ داروخانه و بانک و کیلینیک و استخر و غیره؛ و اگر خوش شانس باشید، یکی از نویسنده های قشنگِ امروزی مثل صابر ابر، یا رامبد جوان، یا اگر به پیرها بیشتر تمایل دارید، محمود دولت آبادی، دارند. این مال ها همه چیز را در خود جای داده اند؛ به نوعی شبیه میدان ها و بازارهای قدیم تر. با این حساب شاید بتوان مال ها را فضای عمومی امروزی بدانیم؟

مال ها یا همان مراکز تجاری خیلی علاقه مندند خود را جزو فضاهای باز و عمومی شهر جا بزنند، حتی آزادتر از جاهای عمومی دیگر. اگر بدشانسی بیاورید و دختر به دنیا بیایید نمی توانید بروید ورزشگاه آزادی بازی های ملی را از نزدیک ببینید، اما در سینماهای چارسو با پدر و برادرتان می توانید بازی را روی پرده ی سینما ببینید. در مال معمولا کسی به چهره ی عجیب و غریب تر شما گیر نمی دهد. کافه های آن جای مصونی برای بیقراری های تان است. اما سخت در اشتباهید اگر فکر کنید صاحبان این مجتمع ها از حقوق شهروندی شما در بزنگاه ها حمایت می کنند. تا حالا جنبشی را در هیچ کشوری دیده اید که از یک مال شروع شده باشد؟ یا اعتراضی در یک مجتمع تجاری شکل بگیرد؟ مال ها نه تنها فضای عمومی نیستند، بلکه خیانتی به دموکراسی و کالبدِ دموکراتیک اند. صاحبِ یک مجتمع تجاری برای حفظ سرمایه ی خود درهای مجتمع خود را به هرگونه «ناهنجاری» اجتماعی می بندد، نوارهای امنیتی را بلافاصله در اختیار سرکوب کنندگان قرار می دهد، از ورود افرادی که برای طبقه ی متوسطِ مصرف گرا «مزاحمت» ایجاد کند، جلوگیری می کند، و اگر مقداری زرنگ تر باشد، مجتمع را در جایی می سازد که فقط ماشین رو باشد و پارکینگ مجانی در اختیار می گذارد تا تنها افراد مشخصی به آن دسترسی داشته باشند.

واقعیت هم این است که مجتمع های تجاری مقدار زیادی در این امر موفق بوده اند. برای بسیاری «خرید کردن» به «خرید رفتن» تبدیل شده است. افراد زمان زیادی در و اطراف این غول های سوداگری می گذرانند. البته نه هر فردی، شهروندانِ خوبِ مصرف کننده که به چرخه ی اقتصاد کمک می کنند. مال حالا بخشی از گردش روزمره ی طبقه ی متوسطِ دارا است و دلایل خوبی هم برای این قضیه وجود دارد: درونِ مال ها از آب و هوای شدید محفوظ است؛ یک عالمه چیلر و کولر و غیره و ذلک همگی در تلاش اند تا محیطی مطبوع فراهم آورند. تعداد زیادی نگهبان و پلیس و دوربین از مجموعه حفاظت می کنند تا اتفاقی نیفتد -مثلا کسی دزدی نکند یا کسی روی چهارپایه شروع به نقدِ مملکت نکند- بنابراین مال ها مانند زندانند، اما برعکس؛ افراد بد بیرون نگه داشته می شوند و شهروندانِ خوبِ مصرف کننده در داخل. همچنین مال ها تلاش فراوانی می کنند تا تصور مردم از مال را با تصویری از یک سبک زندگیِ خاص، عجین کنند. مثل حضور برندهای خاص، یا داشتن تِم های به خصوص. اینچنین است که مال ها شکاف عمیقی میان طبقات اجتماعی-اقتصادی به وجود می آورند. افراد متمول سوار ماشین شخصی شان شده، بدون کمترین برخوردی با طبقات پایینتر، به پارکینگ می روند و از آنجا نیز یک آسانسور است تا بالا. حتی خیریه های مشخص و منتخب می توانند در مجتمع ها فعالیت کنند.

مال ها برای مصرف ساخته شده اند، نه ارتباط و تامل. حضور افراد مختلف در یک فضا بین آنها همدمی و همدردی پدید می آورد. با حذفِ فیزیکیِ قسمت بزرگی از جامعه از مال ها، هیچگاه ارتباطی بین گروه ها شکل نمی گیرد تا گفتگویی شروع شود و دموکراسی رخ دهد. فضای عمومی باید تا حد ممکن آزاد باشد تا همه ی اجتماعات بتوانند به ساختارهای قدرت در جامعه نزدیک شوند. گله به گله اینجا و آنجای شهر مجتمع تجاری ساخته می شود تا جایی که خیابان های شهر به سلول های امنیتی برای مصرف شبیه شده است. مال ها فضای عمومی نیستند، فضای دموکراتیک نیستند به یک دلیل ساده: حذف گروه ها. باید ذکر کنم که این حذف صرفا به زور و اجبارِ حضور پلیس نیست. فضای کنترلی حاکم، با دوربین ها و تعدد افراد یک طبقه، طبقات دیگر را از آن فضا می راند. ریچارد سِنِت در کتابِ «سقوطِ فرد عمومی» باور دارد که عرضه ی عمومی باید زبر و مضطرب کننده باشد، چراکه بی نظمی و اتفاقات دردناک ما را مجبور می کند با «دیگری» ارتباط برقرار کنیم و فراتر از مرزهای خود برویم. چیزی که به نظر وی در کانون زندگی اجتماعی قرار دارد.

برای روشن تر شدن قضیه باید دو مفهوم «اجتماع» و «عموم» را بیشتر توضیح دهم. عرصه ی اجتماعی به فضایی، چه مجازی و چه فیزیکی، گفته می شود که دسته ای از آدم ها با اشتراکات زیاد، و معمولا با یک عامل اجتماع ساز مانند دین یا ایدئولوژی هایی چون فمنیسم، داروینیسم، سوسیالیسم و غیره، دور هم جمع شده اند. این جمع قطعا میان خود اختلافات زیادی خواهند داشت، اما در کلیات موافق اند. فیسبوک و توییتر و اکثر شبکه های اجتماعی به همین دلیل فضاهای «اجتماعی» محسوب می شوند، نه «عمومی». مثلا اگر شما طرفدار هیلاری کلینتون باشید، معمولا اطراف خودتان را با طرفداران او پر می کنید. دوستانات از رویکردهای سیاسی مشابهی برخودار خواهند بود، پیچ هایی که دنبال می کنید اکثرا اخباری که مطلوب شماست منتشر می کنند، و الخ. ایجاد این دایره ی اطلاعاتی جلوی برخورد شما با افراد و نظرات بقیه را می گیرد و تصورات نابجایی را منجر می شود. اما عرصه ی عمومی، جایی است که همه به آن دسترسی دارند، همه در آن آزادند تا حرف بزنند، هیچکس از حرف های دیگری مصون نیست و همه در معرض یکدیگر خواهند بود. کنترل انتظامی در این عرصه حداقلی است و کسی نمی تواند به راحتی کس دیگری را اخراج کند. عرصه ی عمومی شاید ترسناک باشد، و چنان که رفت مضطرب کننده، اما برای جامعه ای که ادعای دموکراسی دارد، فضای عمومی لازم است، و مال ها به هیچ صورتی نمی توانند عموم باشند. 

تحریریه معماری آرل
نویسنده : مسعود تقوی | دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران