آسبادهای ایرانی، نخستین سازوکار کاربرد انرژی (قسمت دوم)

ژئوپلتیک آسبادها
پیدایش و گسترش آسبادها بارقابت های سیاسی و استراتژی های نظامی-دفاعی نیز پیوند دارد. موضوع انرژی و رقابت های منطقه ای و جهانی بر سر کنترل آن به اندازه تاریخ قدمت دارد. ویلهلم ایتولد فیسوف و دانشمند آلمانی در سال 1907 تاریخ تمدن را تاریخ بشر در پیشرفت نسبت به کنترل صنایع انرژی می داند. حتی برخی مورخان درجه مدنیت هر تمدنی را در ارتباط مستقیم با توانایی به کارگرفتن انرژی آن برای مصارف انسانی و اجتماعی اش می دانند. پس یکی از زمینه های مهم رقابت میان تمدنی از روگاز کهن تا امروز دستیابی به منابع کلیدی انرژی است. در حدود قرن 13 میلادی در بسیاری از قلعه های حکومتی شهرهای مهم اروپا آسبادها از ساختمان های مهم دفاعی محسوب می شدند که می توانستند مقاومت شهرها را در برابر محاصره احتمالی تضمین کنند. سادگی و امکان جابه جایی و ساخت آسبادها در هر منطقه که وزش باد داشته باشد، ویژگی مهمی بود که آن را به یک سازوکار قابل استفاده در پشتیبانی جنگجویان تبدیل می کرد.
فرم از عملکر پیروی می کند
در میان گونه های مختلف آسباد ایرانی آخرین و کامل ترین نمونه را نیز باید در سیستان جست. شش آسباد باقی مانده از گزند تخریب طبیعی و توسعه شهری در منطقه حوض دار از کامل ترین و پیچیده ترین کالبدهای معماری برخوردار هستند. در حقیقت اوج کاردانی فنی سازندگان این گونه از آسبادها را می توان در کنکاش سازندگان درباره رفتار باد نسبت به معماری این بناها دید. گرچه دست آن ها که این گونه پیچیده را پدید آوردند به یقین از هرگونه تحلیل آئرودینامیک کوتاه بوده، اما پژوهش های امروز ما که به کمک نرم افزارهای تحلیل سیالات و آزمون های تونل باد ممکن شده، برکارایی کالبدی سازوکاری که در میانه قرن هجدهم میلادی پدید آمده گواهی می دهد. تیغه افزوده شده در جداره رو به باد و دیواره های تکامل یافته جبهه شمالی این گونه آسبادها چنان طراحی شده اند  که می توانند کاهش نسبتا قابل توجه سرعت و انرزی باد 120 روزه در دشت سیستان نسبت به سرزمین های مرکزی خراسان را جبران کنند. در معماری ایران و حتی دنیای باستان شاید نتوان نمونه ای دیگر پیدا کرد که معماری تا این اندازه با عملکرد خود تطبیق یافته و در افزایش کارآیی عملکرد خود تطبیق یافته و در افزایش کارآیی خود نیز نقشی محوری و موفق داشته باشد.

تحریریه معماری آرل
گردآورنده: پروانه شاه سوار
منبع: مجله معمار