چگونه می توان از نبوغ طبیعت در معماری الهام گرفت؟

انسان در ارتباط با طبیعت همواره از آن تأثیر می پذیرد و سعی دارد ضمن آشنایی با ساز و کار ساختارهای طبیعی از آنها الگوبرداری کند. از آنجا که فرم یک جسم طبیعی هماهنگ با اجزای سازندۀ آن عمل می کند؛ الهام از طبیعت در معماری می تواند ساختمان هایی را پدید آورد که در عملکرد، سازه و فرم با یکدیگر همسازی داشته باشند.

تعامل معماری و طبیعت در جوامع انسانی مربوط به روزگاران گذشته است و پیشینه ای بس دراز دارد. زمانی که انسان در غارها مسکن گزید و یا از شاخ و برگ درختان، فضایی برای پناه خود ساخت میان معماری و طبیعت ارتباطی شکل گرفت که به تدریج توسعه یافت. آنچه در دنیای امروز شاهد هستیم تلاش بشریت در الگو گرفتن از طبیعت و زندگی موجودات زنده، در راستای خلق فضاهایی با مصرف بهینۀ انرژی و بدون آسیب به محیط زیست است. به طور کلی معماری در ارتباط با طبیعت سه رویکرد را دنبال می کند:
1- رویکرد فرمی: معمولاً طبیعت به شکل سمبلیک به معماری ورود می کند و در فرم کالبدی پروژه ظاهر می شود.
2- رویکرد سازه گرا: در این رویکرد اجسام طبیعی از منظر ساختاری و ایستایی مورد واکاوی قرار می گیرند.
3- رویکرد تکامل گرا: در این رویکرد الگوهایی از رشد موجودات و یا ارگان های طبیعی به کار گرفته می شود.  
 
در ادامه جهت درک بهتر موضوع و ایده یابی در الهام از طبیعت، چکیده ای از سخنرانی معمار فرهیختۀ بریتانیایی تبار به نام مایکل پاولین آمده است.
او معتقد است که مطالعۀ شیوه های طبیعت در حل مشکلات، می تواند راه حل های زیادی را فراهم کند. از این رو می کوشد تا با بیان مثال های مختلف به این پرسش بپردازد: چگونه می توان از نبوغ طبیعت در معماری الهام گرفت؟
به باور مایکل پاولین، طبیعت شناسی می تواند نتایجی به همراه آورد که آگاهی از ساز و کار طبیعت را معنا بخشد. از نگاه او، اگر ما بتوانیم روند عملکرد طبیعت را همانگونه اجرا کنیم حتی می توانیم به ضریب 1000 در صرفه جویی در منابع و استفاده از انرژی دست یابیم. پاولین افزایش بهره بری منابع، تغییر مسیر از خط هدر دادن و راه آلودگی منابع به یک مدل چرخۀ بستۀ اکوسیستم و تغییر از سوخت های فسیلی به خورشیدی را سه تحوّل بزرگ می داند که لازم است زمینه تحقق آنها فراهم شود.
مایکل پاولین در ادامۀ سخنان خود پروژه هایی را معرفی می کند که با بهره گیری از نبوغ طبیعت به پیشرفت با چرخه ای پایدار دست یافته اند. یکی از این نمونه ها که در تبیین اصل افزایش بهره بری منابع عنوان می شود؛ باغ های عدن (باغ های تزئینی در انگلستان) است.


این باغ ها مثالی از بیولوژی است که سرنخ های زیادی به دست می دهد. چالش این پروژه ساخت گلخانه ای بسیار بزرگ در حالی است که شرایط به طور ممتد در حال تغییر است. در نهایت، الگوبرداری از حباب های صابون است که باعث می شود فرم ساختمانی با کارایی لازم به دست آید. همچنین الهام از گرده افشانی، پرتوافشانی و مولکول های کربن می تواند بهترین راه حل سازه ای با استفاده از شش ضلعی ها و پنج ضلعی ها باشد که در این پروژه به کار گرفته می شود و نتایجی را رقم می زند که مایکل پاولین در سخنرانی خود به شرح آنها می پردازد.
ایده چرخۀ بستۀ اکوسیستم، موضوعی است که پاولین آن را در تقلید از طبیعت مطرح می کند. در این راستا پروژه موبیوس ( توسعۀ یک مجموعه ای از ابزار و اجزای سازنده و اشتراک گذاری منسجم و مدیریت داده ها) معرفی می شود.



همانطور که در اکوسیستم، زباله های یک موجود زنده، مواد غذایی برای دیگری است در این پروژه نیز سعی بر آن بوده تا سیکل غذا، انرژی، آب و زباله همگی در یک ساختمان کنار یکدیگر قرار گیرند.
پروژه آخری که مایکل پاولین راجع به آن صحبت می کند؛ پروژۀ صحرای ساحارا است که در دست اجرا دارد. شاید شگفت انگیز باشد که منطقه وسیعی که بدل به صحرا شده در زمانی نه چندان دور، پوشیده از درخت بوده است. بدین ترتیب پاولین در ادامه سخنان خود به این نکته اشاره می کند که هر چه بیشتر زندگی گیاهی را از دست دهیم روند تغییرات آب و هوایی و کویرزایی سرعت می گیرد. لذا این پرسش ایجاد می شود که آیا ما می توانیم در شرایط مرزی صحراها مداخله کنیم و فرایند کویرزایی را متوقف و یا برعکس سازیم؟
پاولین گوشه ای از هوشمندی طبیعت در حل چالش های مختلف را بیان می کند و سعی دارد با اتکا به نمونه های مطرح شده بر این نکته تأکید کند که ایجاد طرح های پایدار با بررسی و شناخت عمیق طبیعت و زندگی موجودات زنده امکانپذیر است.

در ادامه به جهت آشنایی بیشتر با نمونه های عملی، خط فکری دو معمار برجسته عصر حاضر، سانتیاگو کالاتراوا و تادائو آندو را در حوزه طبیعت گرایی مورد مطالعه قرار می دهیم :
در قیاس شخصیتی این دو معمار با تقابلی در روند زندگی آنها مواجه می شویم. آندو معماری خودآموخته است که زندگی جالب و پرماجرایی را پشت سر نهاده است. جالب تر از همه حرکت او از یک راننده کامیون و بوکسر به سوی معماری بدون هیچ گونه آموزش آکادمیک در این زمینه است.

اما در مقابل سانتیاگو کالاتراوا معمار و مهندس اسپانیایی، حرفه طراحی و معماری را با تحصیل در این رشته در مقطع لیسانس و شهرسازی در مقطع فوق لیسانس دنبال کرد. همچنین درجه دکتری علوم فن را از مدرسه ای در زوریخ گرفت. مطالعه زندگی کالاتراوا بیانگر آن است که پیش زمینۀ موفقیت هایش، تحصیلات دانشگاهی اوست. این چنین تفاوتی در شکل گیری شخصیت این دو معمار موفق، تجلی گر دو نگرش متفاوت به طبیعت در آثار آنهاست که در ادامه بررسی می شود :

نوع حضور طبیعت در آثار دو معمار:

1-تادائو آندو

آندو در آفرینشگری فضا، گردهمایی عناصر طبیعی را مد نظر قرار می دهد و در این باره می گوید: هندسه، چشم انداز پیرامون را همچون یک قاب جدا می کند و آن را برتری می دهد. در مطالعه آثار این معمار توانا، شاخصه هایی از طبیعت به چشم می خورد که نمونه هایی از آن بدین شرح است:



در خانۀ تومی شیما واقع در اوزاکای ژاپن تنها تأثیر فضای خارجی بر داخلی نوری است که از پنجره سقفی به فضا وارد می شود.


همچنین در کلیسای روی آب واقع در هوکایدو، معماری از طریق دریاچه با طبیعت ارتباط برقرار می کند.



در پروژه دیگری از آندو که موزه کودکان در هیوگو است؛ قرارگیری بر تپه ای مشرف بر دریاچه ای وسیع و دیوارهای پلکانی منطبق بر شیب زمین، همزیستی معماری و طبیعت را به نمایش می گذارد.
به طور کلی رویکرد آندو در تعامل با طبیعت در پنج محور جمع بندی می شود:
1-انتخاب سایت پروژه در متن طبیعت
2-نفوذ نور در فرم ساختمان
3-تلاش برای رخنۀ انسان به درون طبیعت به صورت فیزیکی و یا بصری
4-ترکیب فضا با عناصر طبیعی نظیر حیاط، تراس، استخر و ...
5-تلفیق هندسه با عناصر طبیعت

2- سانتیاگو کالاتراوا

کالاتراوا در مورد الهام از طبیعت در کارهایش، چنین می گوید: دو ویژگی برجسته در طبیعت وجود دارد که بسیار درخور ساختمان است؛ یکی استفاده بهینه از مصالح و دیگری توانایی موجودات زنده برای دگرگونی، رشد و حرکت، به ویژه حرکت به شکل خاص برای من سرچشمه الهام طبیعی بوده است. از دیدگاه این معمار زبردست، بستر یا منظر نباید ساکن دیده شوند و ساختمان ها باید با محیط اطراف خود پیوستگی داشته باشند. شاخصه های حضور طبیعت در چند نمونه از آثار کالاتراوا بدین شرح است:



موزه هنر میلواکی واقع در ویسکونسن آمریکا ملهم از پرنده در حال پرواز است. همچنین چشم انداز باغ و دریاچه به وسیله طراحی پل ریمن در این پروژه تعریف شده است.



در طراحی پل آلامیلو که پروژه دیگری از کالاتراوا واقع در سویل اسپانیا است از یک فرد در حال دویدن الهام گرفته شده است.
کالاتراوا بر خلاف آندو که عمدتاً دیدگاهی احساسگرا دارد نگرشی سازه ای را در ارتباط با طبیعت برگزیده است و رویکرد وی در تعامل با طبیعت در سه محور دسته بندی می شود :
1-هنر آفرینش مناظر پویا با الهام از پویایی طبیعت
2-الهام از ساختار موجودات زنده مانند ساختار بدن انسان، درخت و ...
3-پیوستگی و ارتباط با محیط

سخن آخر : در نهایت با بررسی آثار این دو معمار و تأمل در سخنان ابتدای بحث که برگرفته از تجارب معمار بریتانیایی، مایکل پاولین است، می توان چنین نتیجه گرفت که طبیعت به مثابه کتابی نانوشته درمعرض طراحان گشوده شده تا بنا به پیش زمینه های شخصیتی خود، پیشینه علمی، حوزه مطالعاتی و فرهنگ و ارزش های خویش، دیدگاه های متفاوتی ارائه دهند و در این راستا می توان شاخص هایی را در الگوبرداری و الهام از طبیعت معرفی نمود تا ساختمان هایی پدید آیند که در هماهنگی با طبیعت کارایی لازم را داشته باشند.

منابع و مآخذ :
ویدیو سخنرانی مایکل پاولین با عنوان « الهام از نبوغ طبیعت در معماری»
مقاله « مقدمه ای بر گرایش به طبیعت در نمونه هایی از معماری معاصر ایران» به قلم دکتر خسرو دانشجو، مهندس سید مجتبی میرحسینی، دکتر محمدجواد مهدوی نژاد
مقاله « بررسی تطبیقی آثار تادائو آندو و سانتیاگو کالاتراوا به منظور ارائۀ راهکارهایی برای الهام از طبیعت در طراحی معماری» به قلم آرش پسران، سُها پورمحمد، فرشته شکیبا
مقاله «طبیعت منبع الهام سازه های معماری» به قلم محمدشریف شهیدی
مقاله«آموزه هایی از سازه های طبیعی، درس هایی برای معماران» به قلم دکتر کتایون تقی زاده

تحریریه معماری آرل
نگارنده: منیژه قاضیا