اگرچه در بین دو جنگ جهانی اول و دوم معماری مدرن متعالی در غرب ظهور کرد و اوج شکوفایی آن به عنوان یک سبک آوانگارد در این دوره است، ولی کماکان معماری نئوکلاسیک از سبک های عمده معماری در جهان محسوب می شد. بسیاری از وزارت خانه ها، پارلمان ها، بانک ها، دانشگاه ها و موزه ها به این سبک چه در جهان غرب و چه در جهان شرق ساخته شد. در این رابطه می توان از احداث بسیاری از ساختمان های حکومتی و خدماتی در شهر واشنگتن، پایتخت آمریکا و شهر دهلی نو، پایتخت هند نام برد.
در بین دو جنگ در اروپا، بنیتو موسیلینی، ژوزف استالین و آدولف هیتلر طرفدار سرسخت معماری نئوکلاسیک بودند. آن ها جاودانگی حکومت های خود را در معماری باشکوه و لایزال کلاسیک می دیدند. در این کشورها، طرح ها و ساختمان های متعدد حکومتی به سبک نئوکلاسیک در طی این مدت انجام شد. در ایران نیز با عنایت به نگاه حکومت و بخشی از جامعه به جهان غرب، سبک نئوکلاسیک در کنار سایر سبک های غربی مورد توجه بود.
با توجه به ساختمان هایی که تحت عنوان سبک نئوکلاسیک درایران ساخته شده اند، دو گونه قابل تشخیص است. گونه اول، ساختمان هایی هستند که کلیه مشخصه های معماری نئوکلاسیک را دارا می باشند. گونه دوم بناهایی هستند که از نظر فرم کلی، ترکیب بندی حجمی، پلان و تقسیم بندی نما در چارچوب معماری نئوکلاسیک قرار دارند. ولی در این گونه، استفاده از نمادها و بالاخص تزئینات معماری نئوکلاسیک به صورت استرلیزه، انتزاعی و در حداقل ممکن صورت گرفته است. در این قسمت گونه اول تحت نام معماری نئوکلاسیک و گونه دوم به عنوان معماری نئوکلاسیک خردگرا بحث خواهد شد.
نمونه ها- معماری نئوکلاسیک
2 نمونه از 17 نونه شاخص معماری به سبک نئوکلاسیک را مورد تجزیه و تحلیل قرار خواهیم داد:
1- تلگراف خانه
در سمت جنوب شرق میدان توپخانه، ساختمان تلگراف خانه در زمان ناصرالدین شاه احداث شده بود. در سال 1305 تلگراف خانه جدید تهران توسط مهندس علیخان در جنوب میدان توپخانه طراحی و اجرا شد. ساختمان جدید بسیار بزرگ تر و وسیعتر از بنای قدیمی بود و بخش عمده ای از ضلع جنوبی میدان از خیابان باب همایون تا خیابان ناصرخسرو را شامل می شد.
پلان ساختمان به صورت برون گرا و متقارن و به تبعیت از معماری نئوکلاسیک طراحی شده بود. ساختمان دارای دو طبقه به علاوه ی زیرزمین بود. ورودی در وسط ساختمان به صورت یک حجم بیرون آمده منظری شاخص داشت. بربالای ورودی یک ایوان مرتفع و یک سنتوری زیبا قرار داشت. برفراز کل بنا و درورای سنتوری، یک گنبد چهار وجهی با نورگیر در بالای آن قرار داشت. در دو طرف ورودی در طبقه دوم، در هر سمت یک ایوان سرتاسری با ستون های آیونیک طراحی شده بود. بر بالای پنجره های دو سمت انتهایی طبقه دوم، سنتوری های نیم دایره و مثلثی شکل قرار داشت. بر لبه بام، نرده های صراحی شکل نصب شده بود.
تقسیم بندی سه قسمتی ساختمان- حجم ورودی در وسط و دو بال در دو طرف آن- و ترکیب نمای نسبتا بسته در طبقه اول با نمای نیمه باز در طبقه دوم، مشابه ساختمان بلدیه در مقابل تلگراف خانه بود. بدین لحاظ، هماهنگی موزونی در دو سمت شمال و جنوب میدان سپه ایجاد شده بود.
ساختمان تلگراف خانه یکی از بهترین نمونه های سبک معماری نئوکلاسیک از نظر ترکیب حجمی و زیبایی نماها در تهران بوده است. این ساختمان در اواسط دهه 1340 تخریب و ساختمان مخابرات کنونی که تناسباتی از نظر ارتفاع و نما با محیط پیرامون ندارد جایگزین آن شد.
2-میدان حسن آباد
بدنه میدان حسن آباد مجموعه دیگری است که کاملا به سبک فرنگی احداث شده است. این میدان پس از تخریب بافت قدیمی در محل تقاطع دو خیابان سپه (امام خمینی) و حافظ به دستور کریم آقا بوذرجمهر، شهردار تهران در سال 1313 اجرا شد. طرح میدان، منسوب به قلیچ باغلیان است.(بانی مسعود1388،214)
از مشخصه های معماری نئوکلاسیک در این مجموعه می توان از قوس های به کار برده شده بر روی نماها نام برد که تماما قوس های نیم دایره است. هشت گنبد هشت وجعی بر بالای ساختمان ها شباهتی به گنبدهای سنتی ایران ندارد و بیشتر شبیه به گنبدهای باروک است. ستون ها و نیم ستون ها در طبقه دوم است. نرده ها بر روی بام ها نیز شکل صراحی است که از دیگر مشخصات بارز معماری نئوکلاسیک محسوب می شود.
پنجره ها در طبقه فوقانی از نوع پنجره پالادیو است. پالادیو معمار معروف ونیزی در اواخر عصر رنسانس، طراح این نوع پنجره بوده است که این پنجره به نام او معروف است. شکل پنجره پالادیو به صورت یک قوس نیم مدایره در وسط، دو ستون دوریک و یا آیونیک در زیر قوس مذبور و یک سنگ تاج در وسط قوس نیم دایره است. همچنین یک پنجره بزرگ مستطیل شکل در زیر قوس و دو پنجره کوچک تر در دو طرف آن است.
ساختمان های کلاسیک و نئوکلاسیک در غرب از زمان یونان و روم باستان تاکنون، غالبا با سنگ اجرا می شدند. ولی بدنه این میدان با آجر اجرا شده ست. اگرچه ، چیدمان نمای آجری و گچبری مکمل آن، به گونه است که تقسیم بندی ها و ابعد نمای سنگی را القا می کند.
" این میدان از جمله مظاهر اساسی توسعه کالبدی در عصر خود است. شاید یکی از مهم ترین ویژگی های میدان را فوق قرینه سازی چهار سوی آن دانست. در حال حاضر کاربری های دور میدان را عمدتا فعالیت تجاری و خدماتی تشکیل داده است.
از ویژگی های دیگر سیمای میدان حسن آباد نیز می توان، نظم معماری کلاسیک آن دانست." (سوادکوهی 1378،39)
در زمان پهلوی دوم در سمت جنوب شرقی میدان، ساختمان بانک ملی با طرح محسن فروغی اجرا شده که همگونی و تناسب میدان را از میان برده است. در اوایل دهه 1380 شهرداری تهران بر روی نمای بانک ملی مجددا نمای قبلی سال 1313 را اجرا کرده است. دو ورودی با سطح مورب برای مترو از موارد نامتناسب دیگری است که در سنوات اخیر اجرا شده است و همگونی با مجموعه ندارد.
تحریریه معماری آرل
گردآورنده: پروانه شاه سوار
منبع: فصلنامه طراح شماره 7 نوشته دکتر وحید قبادیان
