- جزئیات گچبری محراب الجایتو
گردآورنده: ثنا حسینیان
گچ ساختمانی گرد سفید رنگی است که در انواع مختلف تولید می شود و ملات آن بیش تر به عنوان اندود به مصرف می رسد. از زمان اشکانیان بناهای زیادی با تزئینات گچی به جای مانده است که نشان دهنده ی خلاقیت و هنر استاد کاران ایرانی است. از دوران اسلام نیز شاهکارهای گچبری فراوان و بی نظیری در سرزمین ایران وجود دارد که نمودار پیش رفت این هنر می باشد. ساختمان عالی قاپو و کاخ هشت بهشت از جمله بارز ترین جلوه های تبحر هنرمندان و استاد کاران ایرانی است.
در ادامه با آرل همراه باشید.
- محراب الجایتو
اصول تهیه و به کار گیری:
می توان گفت که اصول تهیه و به کارگیری این مصالح ساختمانی، تبدیل سنگ متبلور به گچ کم آب و مناسب برای مصرف است به طوری که پس از به کار بردن به سرعت تبلور خود را بازیافته، سخت شود. این تغییر و تحول به ترتیب در زیر توضیح داده می شود.
تهیه سنگ معدنی از معادن سنگ گچ: این سنگ ها ترکیب سولفات کلسیم دارند. نوعی که برای تهیه گچ ساختمانی مصرف می شود متبلور است.
در کوره های گچ پزی با به وجود آوردن حرارتی نزدیک به 200 درجه ی سانتی گراد سنگ گچ متبلور را می پزند تا مقداری آب شیمیایی خود را از دست بدهد و به گچ ساختمانی تبدیل شود. تغییر در میزان حرارت مذکور موجب تغییر ماهیت می گردد. هر چه حرارت پختن گچ از این حد بالاتر برود موجب دیر گیر شدن ملات محصول به دست آمده می شود.
گچ به دست آمده را آسیاب و در آب حل می کنند و به مصرف می رسانند. گچ به سرعت دوباره متبلور و سخت می شود.
سخت شدن گچ در دو مرحله انجام می شود: اول، زمانی که ملات شروع به خود گیری می کند و به حالت خمیری در می آید، در این حالت ملات را به کار می برند. دوم، زمانی که رفته رفته سخت می شود، در مورد ملات گچ خالص ساختمانی این زمان حدود 10 دقیقه است. گچ در هنگام متبلور شدن حرارت تولید می کند. این حرارت حدوداً 20 درجه بیش از حرارت محیط است.
گچ خشک در حرارت 300 درجه حاصل می شود که آن هم به سرعت با آب بخار ترکیب و متبلور می گردد.
گچ پخته شده در حرارت بالاتر از 300 درجه، میل ترکیبی خود را با آب از دست می دهد و برای فعال کردن آن مواد محرکی همچون آهک شکفته، سیمان، سولفات سدیم یا پتاسیم می افزایند.
- محراب الجایتو
تولید گچ ساختمانی:
محصول کوره های گچ پزی سنتی نامرغوب است. بخشی از آن نیم پخته، قسمتی سوخته، و فقط حدود نیمی از آن پخته است. از این نوع گچ معمولاً برای زیرسازی یا در ملات گچ و خاک استفاده می شود. سفیدی و سرعت خودگیری این نوع گچ نسبت به انواع ماشینی کم تر است. گچ کوره های دوار مرغوب تر و خالص تر است.
گچ ساختمانی در کار های معمولی مانند ملات گچ و خاک، گچ و ماسه، تولید قطعات پیش ساخته، بلوک های گچی پیش ساخته و تزئینات، مصرف دارد. گچ اندود، کندگیر تر است و برای سفید کاری مناسب می باشد.
افزودن خاک رس و آهک به گچ آن را کند گیر می کند و گچ را برای مصرف به عنوان اندود مناسب می سازد. با خمیر کردن گرد گچ در محلول زاج سفید و پخت مجدد آن، گچ مرمری به دست می آید ککه پایداری آن در برابر آب، مناسب است و از آن برای اندود کردن نقاط مرطوب و مکان هایی که نیاز به شست وشو دارد استفاده می شود. انواع دیگر گچ مصرفی در ساختمان عبارتند از: گچ مخصوص سطوح بتنی و گچ درز گیری که در ایران آن را به نام گیپتون می شناسند.
خصوصیات گچ:
گچ باید کاملاً پخته، آسیاب و الک شده و سفید باشد. گچ های کاملاً سوخته نباید در ساختمان مصرف شود. گچی که از کوبیدن نخاله ی گچ به دست می آید، تنها یک بار برای آستر گچ و خاک قابل استفاده است. گچ باید در محل محفوظی، دور از رطوبت نگهداری شود.
وزن مخصوص گچ کیسه ای، 1200 کیلو گرم در متر مکعب است و دانه های گچ ساختمانی خوب باید از 0.2 میلی متر ریز تر و زیر دست کاملاً نرم باشد.
- روند تولید گچ ساختمانی
خواص ملات های گچی:
باید در نظر داشت که سخت شدن ملات گچ لازم است در حرارت پایین تر از 65 درجه ی سانتی گراد انجام گیرد. در غیر این صورت، گچ مجدداً آب تبلور خود را از دست می دهد و از تاب آن کاسته می شود.
سرعت خود گیری ملات های گچی باعث می شود سطح اندود شده صاف و یکنواخت نباشد. برای سفید کاری صاف و بدون موج، سطوح را در دو لایه اندود می کنند. برای لایه ی آستر از ملات گچ زنده و برای تخت و یکنواخت کردن سطح آستر از ملات گچ کشته استفاده می شود که اصطلاحاً آن را اندود دو گچه می نامند.
برای تهیه ی ملات گچ کشته، آب ملات را افزایش می دهند، در حالت خمیری آن را ورز می دهند تا هم نشینی بلور های آن به تاخیر بیافتد. ضخامت ملات گچ کشته بسیار کم است و برای پر کردن پستی و بلندی ها و خلل و فرج لایه ی اول به کار می رود. لایه ی گچ کشته چون به طریقه ی فیزیکی خشک می شود نه تنها در موقع خشک شدن ازدیاد حجم پیدا نمی کند بلکه به علت از دست دادن آب از حجم آن کاسته می شود. بنابر این اگر ضخامت لایه زیاد باشد ترک بر می دارد.
- گچکاری
گچ زیر کاری: برای کارهای عمومی مانند ملات های گچ، گچ و خاک، گچ و ماسه، تولید قطعات پیش ساخته و بلوک های گچی، بتن گچی در نقاطی که میزان رطوبت نسبی هوا کم تر از 60 درصد باشد.
گچ پرداخت: اندود های داخلی که رطوبت نسبی هوا کم تر از 60 درصد باشد.
گچ مرمری: اندود های داخلی و نماسازی در مناطقی که رطوبت گچ و آهک نسبی هوا بیش از 60 درصد باشد.
حمل و نقل و نگهداری:
گچ پخته را باید از اثر آب و رطوبت هوا حفظ کرد و در ظروف مخصوص یا کیسه های آب بندی شده نگهداری نمود. مشخصات انواع گچ باید روی کیسه ها نوشته شود. به طور کلی شرایطی که برای نگهداری سیمان ذکر شده است درباره ی گچ نیز باید مراعات گردد.
در ادامه با آرل همراه باشید.
- محراب الجایتو
اصول تهیه و به کار گیری:
می توان گفت که اصول تهیه و به کارگیری این مصالح ساختمانی، تبدیل سنگ متبلور به گچ کم آب و مناسب برای مصرف است به طوری که پس از به کار بردن به سرعت تبلور خود را بازیافته، سخت شود. این تغییر و تحول به ترتیب در زیر توضیح داده می شود.
تهیه سنگ معدنی از معادن سنگ گچ: این سنگ ها ترکیب سولفات کلسیم دارند. نوعی که برای تهیه گچ ساختمانی مصرف می شود متبلور است.
در کوره های گچ پزی با به وجود آوردن حرارتی نزدیک به 200 درجه ی سانتی گراد سنگ گچ متبلور را می پزند تا مقداری آب شیمیایی خود را از دست بدهد و به گچ ساختمانی تبدیل شود. تغییر در میزان حرارت مذکور موجب تغییر ماهیت می گردد. هر چه حرارت پختن گچ از این حد بالاتر برود موجب دیر گیر شدن ملات محصول به دست آمده می شود.
گچ به دست آمده را آسیاب و در آب حل می کنند و به مصرف می رسانند. گچ به سرعت دوباره متبلور و سخت می شود.
سخت شدن گچ در دو مرحله انجام می شود: اول، زمانی که ملات شروع به خود گیری می کند و به حالت خمیری در می آید، در این حالت ملات را به کار می برند. دوم، زمانی که رفته رفته سخت می شود، در مورد ملات گچ خالص ساختمانی این زمان حدود 10 دقیقه است. گچ در هنگام متبلور شدن حرارت تولید می کند. این حرارت حدوداً 20 درجه بیش از حرارت محیط است.
گچ خشک در حرارت 300 درجه حاصل می شود که آن هم به سرعت با آب بخار ترکیب و متبلور می گردد.
گچ پخته شده در حرارت بالاتر از 300 درجه، میل ترکیبی خود را با آب از دست می دهد و برای فعال کردن آن مواد محرکی همچون آهک شکفته، سیمان، سولفات سدیم یا پتاسیم می افزایند.
- محراب الجایتو
تولید گچ ساختمانی:
محصول کوره های گچ پزی سنتی نامرغوب است. بخشی از آن نیم پخته، قسمتی سوخته، و فقط حدود نیمی از آن پخته است. از این نوع گچ معمولاً برای زیرسازی یا در ملات گچ و خاک استفاده می شود. سفیدی و سرعت خودگیری این نوع گچ نسبت به انواع ماشینی کم تر است. گچ کوره های دوار مرغوب تر و خالص تر است.
گچ ساختمانی در کار های معمولی مانند ملات گچ و خاک، گچ و ماسه، تولید قطعات پیش ساخته، بلوک های گچی پیش ساخته و تزئینات، مصرف دارد. گچ اندود، کندگیر تر است و برای سفید کاری مناسب می باشد.
افزودن خاک رس و آهک به گچ آن را کند گیر می کند و گچ را برای مصرف به عنوان اندود مناسب می سازد. با خمیر کردن گرد گچ در محلول زاج سفید و پخت مجدد آن، گچ مرمری به دست می آید ککه پایداری آن در برابر آب، مناسب است و از آن برای اندود کردن نقاط مرطوب و مکان هایی که نیاز به شست وشو دارد استفاده می شود. انواع دیگر گچ مصرفی در ساختمان عبارتند از: گچ مخصوص سطوح بتنی و گچ درز گیری که در ایران آن را به نام گیپتون می شناسند.
خصوصیات گچ:
گچ باید کاملاً پخته، آسیاب و الک شده و سفید باشد. گچ های کاملاً سوخته نباید در ساختمان مصرف شود. گچی که از کوبیدن نخاله ی گچ به دست می آید، تنها یک بار برای آستر گچ و خاک قابل استفاده است. گچ باید در محل محفوظی، دور از رطوبت نگهداری شود.
وزن مخصوص گچ کیسه ای، 1200 کیلو گرم در متر مکعب است و دانه های گچ ساختمانی خوب باید از 0.2 میلی متر ریز تر و زیر دست کاملاً نرم باشد.
- روند تولید گچ ساختمانی
خواص ملات های گچی:
- نوع ملات گچی: ملات های گچی از نوع ملات های هوایی هستند و پس از متبلور شدن سخت می شوند.
- اصول تهیه ی ملات گچی: تمام ملات های گچی را با پاشیدن گرد گچ در ظرف آب تهیه می کنند. این عمل و هم زدن ملات گچ موجب تماس آب با تمام ذرات گچ می شود که به سرعت کریستالی و سخت می گردند.
- اختلاط مواد متشکله: معمولاً برای تهیه ملات به اندازه ی 80 درصد وزن گچ به آن آب اضافه می کنند. مقدار آب مصرف شده برای تولید ملات و رطوبت هوا روی تاب گچ اثر زیادی می گذارد. از نظر تئوری فقط 17.6 درصد آب لازم است تا تمام مولکول های گچ هیدراته شوند ولی عملاً مقدار آب به کار برده شده خیلی بیش تر از این مقدار است. وجود آب مازاد که در اثر تبخیر خارج می گردد باعث می شود که گچ خشک شده، متخلخل شود. هر چه میزان تخلخل یا مقدار آب مازاد بیش تر باشد از استقامت گچ کاسته می شود.
- نگهداری از ملات گچی: ملات های گچی را باید در مقابل رطوبت، محافظت نمود. گچ رطوبت دیده نرم می شود و تاب خود را از دست می دهد. برای ازدیاد مقاومت گچ در مقابل رطوبت می توان به آن آهک و یا سرباره ی آسیاب شده کوره ی ذوب آهن اضافه نمود. هم چنین می توان سطح خارجی لایه ی گچی را با مواد روغنی و عایق رطوبت اندود نمود.
- شکل پذیری ملات های گچی: انواع مرغوب آن به خوبی شکل پذیر می باشند. اما سرعت خود گیری آن ها باعث می شود که برای کار کردن با آن، از نوعی که با حرارت بالاتری تهیه می شود، استفاده نمود یا مواد دیگری به ملات اضافه کرد.
- زمان سخت شدن ملات گچی: در سطر های پیشین به تاثیر چگونگی پختن سنگ گچ هنگام سخت شدن ملات گچی، اشاره شد. ریزی دانه های گچ نیز زمان متبلور شدن آن را کوتاه می کند. مواد خارجی تاثیر زیادی بر زمان سخت شدن ملات گچ دارند. افزودن مواد مختلف باعث تعویق و یا تسریع زمان سخت شدن آن می گردد. به طور مثال افزودن 2 درصد نمک طعام زمان سخت شدن ملات را تا 3 دقیقه کاهش می دهد. این مساله لزوم آزمایش املاح محلول در آب را در کارگاه روشن می سازد. گرد آهک شکفته نه تنها آن را کندگیر می کند بلکه در مصرف آن نیز صرفه جویی می شود. از این مخلوط ( ملات گچ و خاک ) برای زدن طاق ضربی و آستر دیوار ها استفاده می شود.
باید در نظر داشت که سخت شدن ملات گچ لازم است در حرارت پایین تر از 65 درجه ی سانتی گراد انجام گیرد. در غیر این صورت، گچ مجدداً آب تبلور خود را از دست می دهد و از تاب آن کاسته می شود.
سرعت خود گیری ملات های گچی باعث می شود سطح اندود شده صاف و یکنواخت نباشد. برای سفید کاری صاف و بدون موج، سطوح را در دو لایه اندود می کنند. برای لایه ی آستر از ملات گچ زنده و برای تخت و یکنواخت کردن سطح آستر از ملات گچ کشته استفاده می شود که اصطلاحاً آن را اندود دو گچه می نامند.
برای تهیه ی ملات گچ کشته، آب ملات را افزایش می دهند، در حالت خمیری آن را ورز می دهند تا هم نشینی بلور های آن به تاخیر بیافتد. ضخامت ملات گچ کشته بسیار کم است و برای پر کردن پستی و بلندی ها و خلل و فرج لایه ی اول به کار می رود. لایه ی گچ کشته چون به طریقه ی فیزیکی خشک می شود نه تنها در موقع خشک شدن ازدیاد حجم پیدا نمی کند بلکه به علت از دست دادن آب از حجم آن کاسته می شود. بنابر این اگر ضخامت لایه زیاد باشد ترک بر می دارد.
- گچکاری
- چسبندگی: روکش های گچی از نظر چسبندگی بسیار مطلوبند. این روکش ها به همه ی سطوح افقی و عمودی به خوبی چسبیده و به سرعت سخت می شوند و این مزیت مهم آن ها نسبت به انواع سیمانی و آهکی است.
- ترک در سطح ملات های گچی: در ملات گچ زنده ی ساختمانی به هنگام سخت شدن قریب به یک درصد ازدیاد حجم افزایش می یابد و پس از سخت شدن تغییر حجم دیگری نمی دهد. این امر موجب می شود که علاوه بر این که سطحی با تخلخل کم به دست آید، بتوان از آن در سطوح بزرگ بدون واهمه از ترک و درز سود برد. که این خود یکی دیگر از مزیت های ملات های گچی است.
- اندود گچ در برابر آتش: سطح بیرونی روکش در برابر آتش آب شیمیایی خود را از دست می دهد و این لایه ی بخار آب بین سطح روکش و آتش مانع از بالا رفتن حرارت می شود.
- تاثیر حرارت بر گچ: ضریب هدایت حرارت گچ ناچیز است ولی اگر ملات گچ در گرمای بیش از 50 درجه ی سانتی گراد بماند تاب مکانیکی خود را به تدریج از دست می دهد.
- ملات گچ در برابر یخبندان: ملات های گچی در مقابل سرما و یخبندان مطمئن و مقاومند.
- صیقل پذیری: اندود گچ چون صیقل پذیر است محل مناسبی برای تخم گذاری و زیست حشرات و سایر موجودات زنده نیست و از نظر بهداشتی اندود مناسبی است.
- همنشینی با فلزات: به علت محلول بودن گچ در آب و پایداری کم ترکیب آن، این ملات موجب زنگ زدن و خرده شدن آهن، روی و سرب می شود. به همین علت باید فلزات همجوار با گچ را به خوبی عایق نمود.برای ازدیاد حالت ارتجاعی گچ می توان به آن الیاف مصنوعی یا طبیعی مانند کنف و کاه ضافه نمود و از آن قطعات پیش ساخته ی گچی مانند تخته و پنا های گچی تولید کرد.با اضافه کردن آب اکسیژنه و یا گرد سولفات آلومینیوم و یا ایجاد حفره هایی درون قطعات پیش ساخته، آن ها را عایق مناسبی در برابر نفوذ حرارت و صوت می نمایند.
- همجواری گچ با ملات های دیگر: به کار بردن روکش های گچی بر روی سطوح سیمانی و آهکی هیچ گونه اشکالی به وجود نمی آورد و به طور معمول انجام می گیرد. باید سعی کرد از سرایت روکش های تازه به داخل روکشی که قبلاً کشیده شده است، جلوگیری شود. در غیر این صورت احتمال بروز ترک وجود دارد.
- مقاومت مکانیکی: نمونه ی ملات گچ که در حرارت 35 تا 45 درجه ی سانتی گراد خشک شده باشد باید پس از 28 روز، 25 کیلوگرم بر سانتی متر مکعب تاب خمشی و 60 کیلو گرم بر سانتی متر مربع تاب فضاری داشته باشد. ارقام یاد شده مربوط به ملات های گچی رایج در ساختمان است.
- نقاشی بر روی اندود: به علت سفید بودن رنگ گچ ساختمانی و ترکیب آن و هم چنین یکنواختی سطح آن نقاشی بر روی این سطح بسیار راحت و تمیز صورت می گیرد. انواع رنگ ها بر روی اندود های گچی خشک می شوند.
گچ زیر کاری: برای کارهای عمومی مانند ملات های گچ، گچ و خاک، گچ و ماسه، تولید قطعات پیش ساخته و بلوک های گچی، بتن گچی در نقاطی که میزان رطوبت نسبی هوا کم تر از 60 درصد باشد.
گچ پرداخت: اندود های داخلی که رطوبت نسبی هوا کم تر از 60 درصد باشد.
گچ مرمری: اندود های داخلی و نماسازی در مناطقی که رطوبت گچ و آهک نسبی هوا بیش از 60 درصد باشد.
حمل و نقل و نگهداری:
گچ پخته را باید از اثر آب و رطوبت هوا حفظ کرد و در ظروف مخصوص یا کیسه های آب بندی شده نگهداری نمود. مشخصات انواع گچ باید روی کیسه ها نوشته شود. به طور کلی شرایطی که برای نگهداری سیمان ذکر شده است درباره ی گچ نیز باید مراعات گردد.
- کارخانه ی تولید گچ
تحریریه معماری آرل
گردآورنده: ثنا حسینیان
منبع: کتاب مصالح ساختمانی سام فروتنی