اندیشه و سبک معماری وارطان

وارطان هوانسیان در 1274ش/ 1896م، در تبریز، در خانواده ای پر جمعیت، متولد شد. پدرش، بالاسان هوانسیان، مأمور خرید خشکبار و کارمند تجارت خانه ای خصوصی در تبریز بود. بالاسان هوانسیان و همسرش، سونا زورانیان، نه فرزند (شش پسر و سه دختر) داشتند که وارطان کوچک ترین آنها بود. تحصیلات ابتدایی وارطان در دبستان هایکازیان تاماریان و دوران متوسطه در دبیرستان مرکزی تِماکان[1] تبریز در 1292ش به پایان رسید. او با استعدادی که طی دوران تحصیل در زمینۀ طراحی از خود نشان داد پس از اتمام تحصیلات مدتی در سمت طراح در کارخانۀ قالی بافی تبریز مشغول به کار شد. سپس به تهران مهاجرت کرد و در این شهر به تدریس در مدارس ارمنیان پرداخت و تا 1297ش، که برای ادامۀ تحصیلات خود به پاریس رفت، در سمت عضو هیئت مدیره و مدرس در دبستان هایکازیان[2] مشغول به کار و تدریس بود.
 
 
وارطان هوانسیان در زمستان 1297ش/1919م عازم پاریس شد و به دلیل علاقۀ بسیارش به نقاشی به تحصیل در این رشته در مدرسۀ هنرهای زیبای بوزار پرداخت اما پس از مدت کوتاهی به توصیۀ اطرافیان به رشتۀ معماری روی آورد و در 15 اکتبر 1919م در مدرسۀ اختصاصی معماری پاریس ثبت نام کرد. وی پس از چهار سال، در1923م، از این مدرسه فارغ التحصیل شد و بلافاصله تحصیلات خود را در رشتۀ شهرسازی همان مدرسه ادامه داد.
 
 

 
در بخشی از مقالۀ چاپ شده در اولین شمارۀ مجلۀ آرشیتکت (1325ش) تحت عنوان ((آرشیتکت های ما را بشناسید)) آمده است:
((... بدبختانه تحصیل مخارج دارد و دانشجوی فقیر ما قادر به پرداخت هزینه های مدرسه نبود لیکن، نظر به پشتکار و استعداد ذاتی او، اولیای مدرسه قبول کردند که استثنائاً به وارطان اجازه داده شود تحصیلات خود را ادامه داده و مخارج مدرسه را پس از پایان تحصیل و شروع به کار بپردازد)).[3]
 
 
حین ادامۀ تحصیلات عالی وارطان هوانسیان به همراه گروهی از همکارانش به کار عملیات ترمیم خرابی های پس از جنگ جهانی اول در اطرف پاریس گمارده شد. در این کار، اقبال با وی بود زیرا توانست مدتی زیردست معماری چیره دست به نام هانری سواژ[4] تجربیاتی گران  بها کسب کند و سپس، با افتتاح دفتر شخصی خود کار را ادامه دهد.
 
 
در بخش دیگری از همان مقاله می خوانیم:
 ((... ضمناً وارطان از کارهای اجتماعی نیز غافل نبود و به طور مؤثری در تشکیل انجمن ایرانیان مقیم فرانسه شرکت جسته و به اتفاق آقایان دکتر امینی، دکتر نصر، دکتر سمیعی، دکتر مقدم، دکتر کتابچی، دکتر شیبانی و دیگران یکی از اعضای برجسته و فعال انجمن به شمار می رفت و تا سال 1935م، که تاریخ مراجعت وی به ایران است، دبیری انجمن با مشاورالیه بود)).[5]
 
 
وارطان هوانسیان در پاریس با گابریل بوواسو[6] ازدواج کرد. از او و همسر فرانسویش دختری به نام فرانسواز شاکه[7] به یادگار مانده است.
 
زمینه ها
وارطان هوانسیان در 1314ش/1935م به ایران بازگشت و بلافاصله در ادارۀ ساختمان شهربانی استخدام شد و هم زمان در برخی مسابقات طراحی ساختمان نیز شرکت کرد، از جمله شرکت در مسابقۀ طرح بنای هنرستان دختران در 1314ش که در آن مقام اول را به دست آورد. او همچنین ساختمان کلوپ افسران وزارت جنگ را، که گابریل گورکیان طراحی کرده بود، به اتمام رساند. در همین زمان، طرح مهمانخانۀ بزرگ دربند را تهیه کرد لیکن به دلیل مشغلۀ فراوان نتوانست شخصاً بر چگونگی اجرای آن نظارت داشته باشد. در 1320ش، از جانب شهرداری تهران مأموریت یافت تا آیین نامۀ ساختمانی را تنظیم کند. هم زمان به سمت مهندس ارشد بانک سپه منصوب و به بنای ساختمان مرکزی و بسیاری از شعب این بانک در شهرستان های بزرگ مشغول شد. به موازات این فعالیت ها به طرح و ساخت چندین بنای تجاری، اداری، مسکونی و همچنین سینما برای کارفرماهای خصوصی همت گمارد.
 
 
وارطان هوانسیان در طی زندگی حرفه ای خود به خاطر طرح های ساختمانی اش بارها مورد تقدیر و قدردانی قرار گرفت. دریافت دو نشان مهم علمی هنری و لوح تقدیر یکی برای ساخت کاخ سعد آباد، کاخ ولی عهد وقت و دیگری برای بنای ساختمان بانک سپه، شعبۀ بازار، از جملۀ این موفقیت ها محسوب می شوند.
 
 

هوانسیان در کنار کارهای معماری به فعالیت های فرهنگی نیز اعتقاد داشت. اولین اقدام وی در این زمینه تشکیل انجمن ایرانیان مقیم فرانسه در پاریس بود که تا زمان بازگشت به ایران سمت دبیری آن را بر عهده داشت. مهم ترین فعالیت فرهنگی وی در ایران تأسیس انجمن آرشیتکت های ایرانی دیپلمه در 1323ش و چاپ مجلۀ آرشیتکت در 1325ش بود. این نشریه در واقع اولین نشریۀ تخصصی معماری در ایران محسوب می شود که چاپ آن تا 1328ش ادامه داشت اما پس از شش شماره به دلایل مختلف چاپ آن متوقف شد. در1340ش وارطان هوانسیان بار دیگر اقدام به چاپ نشریه ای با عنوان معماری نوین کرد که تا 1341ش پنج شماره از آن به چاپ رسید.
 
 
وارطان هوانسیان در 1346ش بر اثر تصادف در خارج از ایران از ناحیۀ سر مصدوم شد و مورد عمل جراحی قرار گرفت. شدت این تصادف به حدی بود که فعالیت های وی را تحت تأثیر قرار داد.
 
 
وارطان هوانسیان، مهندس و معمار معروف ایرانی، در 6 خرداد 1361ش/1982م، در سن 86 سالگی چشم از جهان فرو بست و در منزل ابدی خود، در آرامگاه ارمنیان، واقع در جادۀ خراسان، به خاک سپرده شد.

 

معرفی بناها
 
بناهای دورۀ اول
وارطان هوانسیان با شروع فعالیتش در ایران تحت تأثیر آموزش حرفه ای در پاریس، سعی داشت پاسخگوی موضوعات متنوع معماری باشد. به همین دلیل، شیوه هایی متفاوت از معماری را در طرح ساختمان ها به کار برد. شروع به کار در پاریس را می توان آغاز دورۀ اول فعالیت حرفه ای او دانست و طرح مهمانخانۀ راه آهن در تهران هم زمان با شروع جنگ جهانی دوم را می توان آخرین اثر وی در این دوره به حساب آورد. آثار او در این دوره عبارت اند از:
1. هنرستان دختران
بنای هنرستان دختران بر اساس طرح وارطان هوانسیان در 1314ش پایه ریزی شد و در 1317ش به اتمام رسید. هنرستان دختران در ضلع شمالی خیابان سوم اسفند (سرهنگ سخائی فعلی) و ضلع غربی کوچۀ هنرستان واقع شده است. این بنا در شمال میدان مشق و در شرق بنای وزارت جنگ، در کنار چند بنای دیگر، مجموعه ای از بناهای دورۀ معاصر ایران را در اوایل قرن حاضر تشکیل می دهد.
 
2. مهمانخانۀ دربند
طرح این بنا جزو اولین آثاری است که وارطان هوانسیان پس از مراجعت از پاریس به کار بر روی آن پرداخت. وی تنها به ارائۀ طرح این بنا اکتفا کرد و در اثر کمی وقت نتوانست شخصاً بر چگونگی اجرای آن نظارت داشته باشد. عملیات ساختمانی این بنا در دی 1314ش تحت نظارت مهندس فرانسوی، ژان ونسان، آغاز و در 1317ش ساختمان آن افتتاح شد.
 
3. کاخ سعد آباد
کاخ سعد آباد در 1316ش، در بخش شمالی محوطۀ سعدآباد، بنا شد. این ساختمان را ابتدا به نام قصر ولی عهد می شناختند اما بعدها، به قصر شاه یا کاخ سعدآباد معروف شد. این کاخ سپس به عنوان کاخ شهناز پهلوی (دختر شاه سابق) مورد اسفاده قرار می گرفت. پس از انقلاب، در 1360ش، در ساختمان کاخ تغییراتی صورت گرفت و به موزۀ تاریخ طبیعی تبدیل شد. این کاخ هم اکنون به نام کاخ اختصاصی است.
 
4. مهمانخانۀ ایستگاه راه آهن
طرح مهمانخانۀ ایستگاه راه آهن را هوانسیان در 1319ش تهیه و ارائه کرد اما به مرحلۀ اجرا نرسید.
 
بناهای دورۀ دوم
این دوره دوران پرکاری و اوج فعالیت وارطان هوانسیان در ایران محسوب می شود. در این دوره، تأثیر روش وی در ساخت بنا و اصول فنی و ساختمان سازی در بخش های مختلفی از شهر تهران و سایر شهرستان ها محسوس است. بناهای مربوط به این دوره عبارت اند از:
 
1. مهمان پذیر لاله
احداث این بنا به سال های1320 1324ش باز می گردد. کاربری اولیۀ ساختمان تجاری اداری بود چنان که در سال های اولیۀ پس از احداث مدتی به ادارۀ اصل چهارم[8] و مدتی نیز به خوابگاه دانشجویی اختصاص داشت اما در 1347ش، با اجرای تغییراتی مختصر در فضای داخلی رسماً تبدیل به مهمان پذیر شد.
 
2. ساختمان جیپ
بنای ساختمان جیپ بین سال های 1323 1325ش طراحی و ساخته شد. این بنا در ضلع شمالی خیابان اکباتان و در نبش شرقی معبری باریک، قرار گرفته است. بنا با حجمی کشیده بخشی از بدنۀ خیابان اکباتان و کوچۀ غربی آن را شکل داده و حیاط آن نیز در سمت شمالی مجموعه قرار گرفته است.
 
 

3. خانۀ مسکونی واقع درخیابان طالقانی
خانۀ مسکونی خیابان طالقانی(تخت جمشید) در ضلع جنوبی این خیابان و در نزدیکی میدان فلسطین (کاخ)، واقع شده است. به نظر می رسد این بنا در اواسط دهۀ 1320ش احداث شده باشد. مجلۀ آرشیتکت در 1327ش با چاپ نقشه ها و عکس های این ساختمان به معرفی آن پرداخته است.
 
4. ساختمان تجاری مسکونی اخوان
ساخت این بنا در فروردین ماه 1327ش آغاز شد. این ساختمان، که در تقاطع خیابان های انقلاب و لاله زار قرار دارد، دارای سه نوع کاربری مختلف تجاری، اداری و مسکونی است.
 
5. هتل (مهمانخانۀ) فردوسی
این هتل در 1314ش در خانۀ شخصی مرحوم عزیز خان، واقع در خیابان فردوسی، ابتدای خیابان سوم اسفند، ساخته شده است.
 
6. مجموعۀ تجاری مسکونی جامی
عملیات ساختمانی این بنا در 1328ش آغاز شد و تا 1357ش در قالب مجموعۀ تجاری مسکونی فعالیت داشت و وقف هنرستان دختران بود.
 
 بناهای دورۀ سوم
تغییر شرایط سیاسی و اجتماعی در دهۀ 1330ش و نیز تحولاتی که در زمینۀ پیش رفت مصالح و فناوری در اواخر این دهه در سطح کشور به وجود آمد، شیوۀ معماری وارطان هوانسیان را، هرچند که به نگرش شخصی خود همچنان وفادار بود، دچار تغییراتی محدود کرد. او در این سال ها کوشید تا تعادلی نسبی و منطقی میان روش خود و شیوه های نو و منطبق بر ذائقۀ عمومی ایجاد کند. مجموعۀ آثار وارطان هوانسیان در این دوره نشان از گرایش به سادگی در طرح جزییات ساختمانی و تغییر در انتخاب مصالح و رنگ ساختمان دارد. آثار مربوط به این دوره عبارت اند از:
 
 1. دبیرستان حرفه ای نمازی (شیراز)
بر طبق تاریخ حک شده بر سردر ساختمان، دبیرستان حرفه ای نمازی در محل فعلی آن در 1328ش به دست آقای مهندس نمازی احداث شده است. طرح این ساختمان را وارطان هوانسیان در زمینی به وسعت یک هزار متر مربع، با دو هزار متر مربع زیربنا ارائه داد. در این دبیرستان شش شاخۀ نجاری، معماری، لوله کشی، آهنگری، رنگرزی و افزارسازی تأسیس شد و در چهارده کلاس آن هفتصد دانش آموز تحصیل می کردند.
 
2. ویلای شخصی وارطان هوانسیان (زعفرانیه)
بنای مسکونی زعفرانیه یکی از سه ویلایی است که هوانسیان در باغ بزرگی متعلق به سرتیپ مشیری طراحی و اجرا کرد. دو ویلای دیگر یکی متعلق به مالک باغ بود، در شرق ویلای وارطان هوانسیان و دیگری در غرب آن قرار داشت که در سال های بعد تخریب شد و ساختمانی مرتفع جای آن را گرفت. این ویلا، که وارطان هوانسیان در1330ش آن را برای خود ساخته بود در 1386ش تخریب شد.
 
 3. ساختمان بانک سپه، شعبۀ توپخانۀ تهران
طرح این بنا در 1304 ش به تصویب رسید اما عملیات ساخت آن در 1329ش شروع شد و در 1332ش به پایان رسید. در کتیبه ای که در محل ورودی بانک نصب بوده به نام وارطان هوانسیان به منزلۀ طراح و ناظر ساختمان اشاره شده است.

 

 
4. ساختمان بانک سپه شعبۀ مرکزی اصفهان
ساخت بنای بانک سپه اصفهان در 1336ش آغاز شد و در 1338ش پایان یافت. در سنگ نوشتۀ موجود بر روی دیوارۀ بانک آمده است که طراحی و نظارت طرح زیر نظر وارطان صورت گرفته و پیمانکار آن شرکت فاتح بوده است.
 
5. ساختمان بانک سپه شعبۀ بازار
این ساختمان، که به ساختمان 25 شهریور معروف شد، در 1334ش رسماً افتتاح شد.
 
 دیگر آثار وارطان:
1- تکمیل عمارت کلوپ افسران وزارت جنگ. تهران[9]
2- سینما متروپل،خیابان لاله زار. تهران
3- سینما دایانا،خیابان شاهرضا(انقلاب). تهران
4- مجتمع آپارتمان های شاهرضا، تهران
5- ساختمان یتیم خانه سوم اسفند
6- بانک سپه مراکز استان ها
7- ساختمان های متعدد اداری، تجاری و منازل مسکونی
 
 
اندیشه و سبک معماری
ساختمان‌های هوانسیان از معماری مدرن پیش از جنگ جهانی دوم، آرت نوو، دیدگاه‌های باوهاوس و آثار آدولف لوس  و لوکوربوزیه متاثر بود. او مخالف التقاط‌گرایی و تقلید از شکل‌های معماری سنتی ایرانی بود. با این وجود توجه زیادی به رسوم اجتماعی داشت و سعی می‌کرد در ساختمان‌های مدرن به آن پاسخ گوید. [10]
 
 
میراث سبک هوانسیان را می‌توان در عدم استفاده از تقارن، رعایت اصول عقلانی و عملی، خالص‌گرایی فرم‌ها، پنجره‌های افقی به سبک لوکوربوزیه، ایجاد خم در نبش ساختمان‌های دو نبش، روکار سازی‌های سیمانی با رنگ‌های مختلف، پلکان‌های معلق، لبه‌های سیمانی بالای پنجره‌ها، دور ساده سقف یا به اصطلاح «چفته وارطان» یافت. [11]
 
 

تحلیل معماری وارطان هوانسیان

وارطان هوانسیان تحصیلات عالی خود را در رشتۀ معماری و شهرسازی در پاریس به پایان رسانده و هفده سال تجربۀ علمی و عملی در زمینۀ معماری، او را با مباحث روز معماری و نیز شیوه های رایج در اروپا، به خصوص شیوۀ خاص ساختمان سازی در محدودۀ پاریس مرکزی، آشنا ساخته بود.
 
 
آگاهی هوانسیان از اصول و قواعد حاکم بر شیوه های معماری و ساختمان سازی در اروپای آن زمان، تسلط او بر این اصول و نیز اجرای دقیق او بی تردید جایگاهی ویژه را برای وی و آثارش در تاریخ معماری معاصر ایران ایجاد کرده است. به نظر هوانسیان یک معمار در وهلۀ اول صنعتگری است که نه تنها باید از به حقیقت پیوستن اهداف خود خشنود باشد بلکه باید از تأثیر اجتماعی آثار خود نیز قلباً اظهار رضایت کند.
 
 
هوانسیان از جمله معماران ایرانی است که به همراه سایر تحصیل کرده های خارج از کشور پس از بازگشت به ایران در روند تحولات داخلی سهمی عمده در تغییر و توسعۀ معماری روز ایران در اوایل قرن بیستم داشته است.
 
 
او توجهی ویژه به مسائل شهری داشت و پایان نامۀ معماری اش با عنوان ((طرح گسترش شهر پاریس، تأثیر یافته از آب و هوا به دور از آلودگی)) نشان از این توجه دارد. همین علاقۀ او سبب شد تا در همان مدرسه دروس شهرسازی را نیز پی گیری کند. مشاهدات و مطالعات وارطان هوانسیان در دوران تحصیل در پاریس و فعالیت حرفه ای در آن شهر به دیدگاه وی در زمینۀ معماری و شهرسازی شکل بخشید و جهت داد.
 
 
بازگشت هوانسیان در 1341ش به ایران مقارن بود با مقطعی مهم از تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران؛ یعنی، دوران تجددخواهی و نوگرایی، که از سال ها پیش آغاز شده بود. ورود او به ایران همچنین هم زمان شد با بازگشت پی در پی دانشجویان ایرانی که از طرف دولت وقت برای تحصیل به اروپا گسیل شده بودند. این دانشجویان با گرایش هایی نو در تمامی زمینه ها بستری مناسب برای پذیرش اندیشه های جدید فراهم آوردند. این زمینه های مناسب داخلی و نیز گرایش های تجددخواهی نظام فضایی را برای وارطان هوانسیان فراهم آورد که امکان فعالیت مناسب را، در داخل کشور، داشته باشد.
 
 
پی نوشت ها:

1- Temakan - kendronakan                                  
2-  Haykazian
3-  برگرفته از آرشیتکت، ش1، 1325.
4-   Henry Sauvage
5- همان.           
6-Gabrielle Boisseau                               
7-           Francoise chake         
8- اداره ای که ایالات متحدۀ امریکا پس از پایان جنگ جهانی دوم تأسیس کرده بود و هدف آن ارائۀ کمک های فنی، بهداشتی و... به کشورهای در حال توسعه بود.
9- این ساختمان را نخست گابریل گورکیان طراحی کرد و اکنون ساختمان شماره 8 وزارت امور خارجه است.
10- بانی‌مسعود، امیر. ص۲۲۰-۲۲۳
11- بانی‌مسعود، امیر. ص۲۲۴