سازه از کجا وارد ادبیات معماری شد؟

واژه ی سازه امروز برای معمارها و دانشجویان معماری واژه ی آشنایی است. اما تابه حال فکر کرده اید این کلمه از کجا آمده است؟ خیلی بعید است بتوانیم این واژه را در یک متن یا شعر فارسی قدیمی پیدا کنیم. دلیلش هم ساده است. کلمه ی سازه از آن کلمه های مصوب فرهنگستان است که حالا خیلی شایع شده؛ یعنی کمتر از صد سال پیش، برای این که گرفتار کلمه ی بیگانه ی «استراکچِر» نشویم، واژه ی سازه را به جایش گذاشته اند. شاید برای همین کمبود واژه بوده که آقای پیرنیا کلمه ی نیارش را اختراع کرده بود. اما مگر قبل از این که کلمه ی سازه وجود داشته باشد، ساختمان ها نمی توانستند روی پایشان بایستند؟ اصلا چه اصراری بود این کلمه درست شود و حالا هر سال چندین کتاب و مقاله و پایان نامه حاوی این عنوان برای معمارها یا توسط آ ن ها تولید شوند. کتاب ها و مقالاتی که حالا دیگر بازار و مشتری مخصوص به خود را پیدا کرده اند.

شاید پرسیدن این سوال که اصلا وجود واژه ی سازه چه ضرورتی دارد؛ کمی ساده لوحانه به نظر برسد. چون سازه آن قدر از بقیه ی قسمت های ساختمان قابل تشخیص است که حتما باید نامی هم برای خود داشته باشد. باید بتوانیم مجموعه ی چیزهای حوصله سربر و دست و پاگیری مثل تیر و ستون و خرپا که وزن ساختمان را به دوش می کشند یک جا نام گذاری کنیم. گذشته از آن، این موجودات، محاسبات و دردسرهای زیادی همراه خود می آورند که خیلی از ما نه حوصله اش را داریم و نه از آن ها سردرمی آوریم. پس همه را یک جا می گذاریم روی دوش مهندسِ سازه و خودمان شانه خالی می کنیم. اما چطور شد که چنین ترفند هوشمندانه ای به ذهن معمارها رسید؟ مگر تا یکی دو قرن پیش معمار مسئول طراحی همه ی اجزا و حساب کتاب هایشان نبود؟ پس واژه ی سازه و تخصص آن از کجا سردرآورد؟

آقای آدرین فورتی، پروفسور تاریخ معماری دانشگاه بارتلِتِ لندن، پژوهش مفصلی درباره ی همین موضوع ترتیب داده است. او بعد از بررسی متن های فراوان به این نتیجه رسیده که واژه ی استراکچر (در معنای سازه) از قرن هجدهم وارد ادبیات معماری شد. البته معلوم است که بالاخره همیشه مهم بوده ساختمان یک جوری سرجایش بایستد و پایین نریزد؛ اصلا برای همین هم ویتروویوس گفته بود یکی از سه تا اصل مهم معماری، پایداری و ایستایی (فِرمیتاتیس) است. ولی خب هیچ وقت از مفهوم سازه (استراکچر) خبری نبوده و اگر هم از آن استفاده می شد به کل ساختمان می گفتند سازه. یعنی اصلا بخشی جداگانه در ساختمان برای تحمل بارها قابل درک نبود و واژه ای هم برایش وجود نداشت.
 

بگذارید از این به بعد در این متن، به جای استراکچر بگوییم سازه. پس سازه که اهمیت خیلی زیادی پیدا کرده بود باید جوری تعریف می شد که زنده بودن جانداران را نشان دهد. مفهوم سازه باید غیر از این که آن ویژگی های ظاهری (و فُرمی) را توضیح می داد روابط عملکردی و سلسله مراتب اهمیت میان بخش های مختلف موجود زنده را نیز در برمی گرفت. به قول فوکو دسته بندی جانداران باید پیدا را با ناپیدا مرتبط می کرد. این چیزی بود که مفهوم سازه قرار بود آن را برآورده کند. طولی نکشید که افرادی مثل مهندس پرونه (معمار پل کُنکورد) و ویوله لودوک (نویسنده و معماری که بناهایی مثل نوتردام پاریس را مرمت کرده) جذب این معنای سازه در علوم طبیعی شدند.

مفهوم سازه به این معماران اجازه می داد تا بدون این که گرفتار ظاهر ساختمان شوند، آن را به صورت روابط عملکردی میان اجزایش در نظر بگیرند. غیر از این با در نظر گرفتن مفهوم سازه می توانستند ادعای جذابی داشته باشند که معماری آن ها مثل یک موجود زنده، واجد حیات شده است. به علاوه سازه آن جوری که زیست شناس ها تعریفش می کردند می توانست میان ظاهر و باطن معماری ارتباط برقرار کند. شاید امروز این کاربرد واژه ی سازه برایمان ناآشنا به نظر برسد و همان تصور قبلی خود را ترجیح دهیم که در آن سازه تنها سیستم  انتقال بارهای ساختمان است. اما مفهوم امروزی سازه در اصل استعاره ای است که از زیست شناسی و علوم طبیعی قرض گرفته ایم.

تصویر 2- مقایسه ی طرحواره های معماران و طبیعی دانان قرن هجدهم – سمت راست: اسکلت کرگدن، ترسیم ژُرژ کوویه؛ سمت چپ: کلیساهای گوتیک، ترسیم ویوله لودوک – مقایسه: نگارنده

 

برای این که متوجه این استعاره شویم کافی است طرحواره های معماران و طبیعی دانان قرن هجده و نوزده را کنار هم بگذاریم. مثلا طرحواره های ویوله لودوک از یک کلیسای گوتیک، به طرز عجیبی شبیه طرحواره‌ّای ژُرژ کوویه از اسکلت یک کرگدن هستند. هر دوی آن ها اجزایی را نشان می دهند که با روابط عملکردی خود در قالب چیزی مثل اسکلت، از بدن یک موجود زنده یا اثر معماری حمایت می کنند و با این که ممکن است خودشان دیده نشوند، تعیین کننده ی صورت و ظاهر بیرونی هستند.

لودوک از اولین کسانی بود که به شکل گیری مفهوم سازه در معماری کمک کرد. او در خطابه های معماری خود می نویسد: «محال است بشود فُرم معماری قرن سیزده را از سازه اش جدا کرد؛ درست مثل حیوانات و گیاهان...». رفته رفته با پیشرفت مهندسی و علم مصالح، خصوصا در فرانسه، اجزایی که پیکر ساختمان را نگه می داشتند و قبلا نامرئی بودند؛ حالا بیشتر به چشم می آمدند و بدن های فولادی و چدنی خود را به نمایش می گذاشتند. آنتوان پیکون نشان داده که دلیل ماندگار شدن واژه و معنای سازه، دستاوردهای مهندسی کسانی مثل سوفلوت ، پات و مهندس پرونه بود. با پیدا شدن و دیده شدن این اجزای اسکلتی، بحث تازه ای بین معمارها شکل گرفت؛ این که این استخوان بندی ساختمان را نمایش دهیم یا بهتر است آن را درون بدن ساختمان پنهان کنیم؟

مقاله ی آسمان خراش ها ی میس ون درروهه نمونه ی یکی از این بحث ها است. او در این نوشته زیبایی آسمان خراش های درحال ساخت را تحسین می کند که اجزای سازه ای خود را شجاعانه نمایش می دهند و می گوید با برپا شدن دیوارها این روحیه به کلی نابود می شود. احساسی که احتمالا فوتوریست ها و افرادی مثل باک مینیستر فولر، فرای اوتو، کاندلا و معماران های تک هم با آن آشنا بوده اند. درک و شناخت این افراد از سازه با روندی تدریجی و طی دو قرن، در کنار پیشرفت های علوم طبیعی و مهندسی حاصل شد. اما درک ما از مفهوم سازه چگونه شکل گرفت؟

احتمالا نزدیک به صد و پنجاه سال پیش، همزمان با ورود راه آهن و عکاسی، از دیدن هیولاهایی به شکل پُل و ساختمان های غول پیکر شگفت زده می شدیم و برای رهایی از ترس خود چاره ای نداشتیم جز این که آن ها را بشناسیم. پس با مفهوم غریبه ای آشنا شدیم و اسمش را سازه گذاشتیم و تا توانستیم کتاب ها، نظریه ها، روش ها و ابزارهای مربوط به آن را گرته برداری کردیم. شاید وقتش رسیده که این مفهوم را عمیق تر بشناسیم تا بتوانیم آن را به خوبی نقد کنیم و برای آینده ارمغان تازه ای ارائه کنیم.

تحریریه معماری آرل
نویسنده: محمد نورانی، دانشجوی دکتری معماری دانشگاه تهران

آوردگاه ها و راهنماهای نویسنده

۱. Forty, Adrian; Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, Thames & Hudson, 2000
۲. Terrall, Marry; Catching Nature in the Act: RÉAUMUR AND THE PRACTICE OF NATURAL HISTORY IN THE EIGHTEENTH CENTUR, 2013
۳. نورانی، محمد و نبی میبدی، مسعود؛ اصطلاح شناسی سازه در ادبیات معماری، کنفرانس ملی تحقیقات بنیادین در عمران، معماری و شهرسازی، تهران، خرداد ۱۳۹۷
۴. کبیرصابر، محمدباقر؛ مفهوم شناسی واژه سازه در گفتمان معماری معاصر ایران، فصلنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، بهار ۱۳۹۴