از شهرم می‌ترسم! خوانش عوامل کاهش‌دهندۀ امنیت و افزایش‌دهندۀ جرم در شهر

تحریریه معماری آرل

اصلاً قابل پیش بینی نیست که در انحنای تند کوچه چه چیزی منتظر ما است؟ خودرویی که با سرعت می پیچد؟ جیب بری که در انتظار طعمه است؟ یا حتی کم خطرتر، عابری که مثل ما در حال عبور است و قرار است پشت این پیچ، محکم به هم بخوریم. یا چرا در ساعت های پایانی شب، که دکان ها به نوبت کرکره ها را پایین می کشند و چراغ های راهنما یکی در میان چشمک زن شده اند، حضور در خیابان، بیش از باقی ساعات روز اضطراب آفرین است؟ تا به حال پس از ساعت کاری و اتمام کلاس ها در مدرسه ای بوده اید؟ چرا علی رغم علم به وجود امنیت در این مکان، از تنها راه رفتن در راهروهای محل تحصیلمان می ترسیم؟

چند عامل کلی در پاسخ به این سؤالات وجود دارد. عواملی مثل تاریکی، سکون، سکوت، ناخوانایی، متروکه و مخروبگی. وجود هریک از این عوامل در یک فضا، می تواند موجب ترس، وحشت و یا کم تر از آن، عدم امنیت فکری مخاطب در فضا شود. نکتۀ مهم در مورد این عوامل توجه به این مسأله است که به موازات از دست دادن امنیت مخاطبان در فضا، امکان بروز بزه و ارتکاب جرم نیز افزایش می یابد. به این معنی که شخص بزهکار با تکیه بر همان چیزهایی که برای یک مخاطب غیربزهکار موجبات وحشت و ناامنی را فراهم می کند، دست به کار بزه در شهر می شود. برای فهم بهتر این موضوع، چند نمونه از این عوامل را با برداشت های بزهکارانه از آن ها ذکر می کنیم. همراه آرل باشید

عامل اول: تاریکی! حتی حضور در فضای شناخته شدۀ خانه یا فضاهایی که احتمال حضور افراد مشخصی در آن ها وجود دارد، در تاریکی گاهی باعث وحشت می شود. این احساس که چشم بینا، امکان دریافت تصاویری را که در زمان تاریکی در اطراف او اتفاق می افتد را ندارد و در نتیجه آگاهی کمی دربارۀ محیط پیرامون خود در زمان تاریکی دارد، به این وحشت دامن می زند. حتی خاموشی های خود خواسته هم قدری احتیاط به رفتار هر فرد اصافه می کند. به این ترتیب، می توان حضور نور را در فضا، از اولین مؤلفه های احساس آرامش و امنیت شمرد. فضاهای تاریک شهری به ویژه که محیط های عمومی نیز به حساب می آیند- بیش از حوزه های خصوصی و تعریف شدۀ شخصی، مخاطبان خود را محتاط و گوش به زنگ اگر نگوییم وحشت زده می کنند. حضور طولانی مدت در فضایی که نیاز مداوم به محافظه کاری و هوشیاری دارد، ذهن را خسته و فرد را مضطرب می کند.
با توجه به آنچه گفته شد، یک فرد متخلف و مجرم، به احتمال زیاد، یک فضای روشن و قابل رؤیت را برای ارتکاب به جرم انتخاب نمی کند. چنین فردی از فرصتی که تاریکی در اختیار او گذاشته و سرعت و شدت دریافت را در شخص مقابل کم کرده است، برای ارتکاب جرم استفاده می کند.
با این همه، یکی از عواملی که می تواند شدت ترس از فضای تاریک را کم کند، میزان فعالیتی است که در آن فضا در حال رخ دادن است. برای مثال قطع ناگهانی برق در یک بازار، با علم به اینکه افراد دیگری نیز با وضعیت مشابه در همین مکان حضور دارند، کمتر از حضور فردی در یک خیابان تاریک و البته خلوت است. عبور هر عابر پیاده در چنین شرایطی، ولو او نیز به مقدار مساوی ترسیده و محتاط باشد، می تواند باعث وحشت یک مخاطب چنین فضایی شود.

عامل دوم: دیگر عاملی که می تواند ترس از حضور در فضایی را زیاد و احساس امنیت را کاهش دهد عدم توانایی در خوانش صحیح فضا است. تصور کنید در ابتدای کوچه ای ایستاده اید و چند متر پس از نقطۀ ابتدایی آن، پیچ تندی آغاز می شود. پیش از آن که برای نخستین بار به این کوچه وارد شوید، ناآگاهی شما از آنچه در پشت دیوار می گذرد، نوعی احساس بازدارندگی در شما برای ورود به این فضا ایجاد می کند. همین نسبت درمورد همۀ فضاهای شهری در مقیاس های مختلف نیز صادق است. البته این نکتۀ کلی به این معنی نیست که جنس ترسی که فضای ناخوانا ایجاد می کند، در همۀ ابعاد یکی است، بلکه موضوع احساس امنیت در فضا را با خلل روبه رو می کند. برای مثال محلاتی که در آن ها، سهولت دسترسی و آدرس یابی وجود نداشته باشد، به مخاطبان خود درصدی بار اضافه در ازای هوشیاری برای حضور ذهن و خوانش فضا تحمیل می کنند.

هر اندازه که مخاطب، در چنین فضایی دقت و احتیاط به خرج دهد، باز توان درک کلیتی از مکانی که در آن حضور دارد را تماماً به دست نخواهد آورد. علم به این موضوع نزد بزهکاران در شهر، فضای ناخوانا را به فضای مستعدتری برای بزهکاری بدل و امنیت مخاطب را در فضای شهری با مخاطره همراه می کند.
سه عامل خاموشی، میزان فعالیت و قابل درک بودن فضا تنها عواملی نیستند که بر طبل وحشت از یک فضای شهری می کوبند. خرابه گی! فضای خرابه مانند و متروک، یا فضایی که در آن دورریز وسایل زیست و یا زباله های ساختمانی تلنبار شده باشند، در روشنی روز هم اندکی ترسناک به نظر می رسند.

اولین احساسی که یک نفر از حضور در چنین فضایی به دست می آورد این احساس قوی و شدید است که این مکان بدون صاحب رها شده است. چنین فضاهایی تا حد زیادی به لحاظ کالبدی، جامعۀ مخاطب خود را مستعد ارتکاب جرم می کنند. به علاوه گذشته از این دست نتایج که در درازمدت قابل پیگیری و رخ دادن هستند و پیش از بالفعل شدن ظرفیت های منفی بی توجهی به فضا، وجود یک چنین فضایی و حضور در آن، نشانه های فقدان نظارت را در خود دارد. به این ترتیب چه استفاده کنندگان همیشگی فضا و چه مخاطبان مهمان، با دریافت این وجه آن، دست به رفتار در این فضا می زنند.

به استثنای رابطۀ دوسویۀ عدم امنیت برای غیربزهکاران و امنیت بیشتر برای بزهکاران (!)، تجربه های جمعی و فردی و تحلیل فضاهایی که در آن ها، مخاطبان فضا دچار حادثه و با حاصل ناایمنی فضای شهری مواجه شده اند، احتیاط نسبت به این فضاها و وحشت از آن ها را بیشتر می کند. اعمال نظارت بر فضاهای شهری و برطرف کردن عواملی مانند آنچه گفته شد، به کم شدن اضطراب، استرس، تنش در میان شهروندان کمک می کند و صد البته بزرگترین فاکتور پویایی شهر، «حضور» افراد در آن، به واسطۀ افزایش احساس ایمنی در فضا، از رشد خوبی برخوردار خواهد شد.

تحریریه معماری آرل
نویسنده: سیده شیرین حجازی | کارشناس ارشد مطالعات معماری ایران