تور معمارانه نوروزی:کیش نگین خلیج فارس

نویسنده : تحریریه معماری آرل

تاریخ : يکشنبه , ۱۳۹۶/۱۲/۲۰ ۰۸:۳۰

تحریریه معماری آرل

شهر زیرزمینی کیش که با نام های قنات کیش، کاریز کیش و شهر زیرزمینی کاریز نیز خوانده می شود، یکی از جاذبه های گردشگری و تاریخی جزیره کیش است که قدمت آن به بیش از ۲۵۰۰ سال پیش باز می گردد. این مجموعه، هرگز یک شهر زیرزمینی تاریخی نبوده و در اصل شبکه‌ای از مسیرهای زیرزمینی است که توسط ایرانیان برای هدایت آب حفر شده است. کاریز معادل فارسی قنات است و به سازه ای خطاب می شود که در گذشته برای هدایت آب های زیرزمینی استفاده می شده است. از دیرباز، هنر احداث کاریز، مخصوص ایرانیان و در انحصار آنان بوده و از آنجا که قدمت برخی کاریزهای ایران به شش هزار سال نیز می رسد، می توان ایرانیان را صاحبان اصلی هنر ایجاد قنات دانست. کاریز کیش حدود ۱۵ کیلومتر طول دارد و در عمق ۱۴ متری زیرِ زمین ایجاد شده است. این کاریز حدود ۱۰۰۰۰ متر مربع وسعت دارد و از نظر طول رشته قنات و یا عمق چاه‌ها قابل مقایسه با قنات‌هاى دیگر در سایر نقاط ایران نیست‌. این ساختار تماشایی، بدون ابزارآلات پیشرفته و با وسایلی مانند تیشه و كلنگ احداث شده و هنوز آثار این ابزار بر سقف مشاهده می شود.از ویژگی های منحصر به فرد این ساختار زیرزمینی می توان مرجانی بودن، جریان آب شیرین، هوای خنک در زیرِ زمین و سقف مرجانی مملو از فسیل های با قدمت بسیار بالا اشاره کرد که باعث می شوند کاریز کیش در زمره ی مهم ترین جاذبه های ایران و حتی جهان به شمار آید.

ساختار حیرت انگیز کاریز کیش

ویژگی های مختلفی هستد که باعث شده اند این کاریز به عنوان نمونه ای جالب و خاص از کاریزها شناخته شود. در ادامه تعدادی از این ویژگی ها را با هم مرور می کنیم:

استحکام شگفت انگیز کاریز

علت موفقیت سازندگان کاریز کیش در احداث این سازه، استفاده ی خلاقانه از لایه گِل مارن در زمین است که اهمیت و ارزش این جاذبه را دو چندان می نماید. گل مارن نوعی گل رس است که در حالت طبیعی نرم و انعطاف پذیر بوده و با قرارگیری در معرض هوا، تغییر پیدا می کند؛ چنانچه این گِل، یک سوم از حجم خود، که در واقع همان آب است را از دست بدهد، ساختاری خشک پیدا کرده و شروع به ترک خوردن می نماید. ساخت این کاریز در لایه ی گل مارن یکی از علل دوام و پایداری آن به شمار می رود چرا که این محل همیشه مرطوب است و ویژگی منحصر به فرد گل مارن استحکام آن را تضمین می کند. جهت حفاظت از این لایه ی ارزشمند و حفظ رطوبت آن، دیوارهایی جلوی آن ساخته شده که از سنت های ایرانی الهام گرفته و چهره ی خاصی به مجموعه بخشیده اند.از این گل در پخت آجر، سفال و ظروف سفالی استفاده می شود و بهترین نوع سیمان موسوم به سیمان پرتلند نیز از آن تهیه می گردد. ترکیب گل مارن با مواد دیگر، در جداره ی چاه های نفت و در مکمل غذایی دام و طیور و آبزیان نیز کاربرد دارد. این گل خواص درمانی نیز دارد و برای درد مفاصل و نرمی پوست مورد استفاده قرار می گیرد.

هوای خنک دائمی در زیر زمین

یکی از ویژگی های قنات کیش، هوای خنک و معتدل آن است که در طول سال هیچ تغییری نمی کند. فرقی ندارد که چه فصلی از سال وارد کاریز شوید؛ در تمام ایام سال دمای این ساختار زیرزمینی بین ۲۲ تا ۲۵ درجه سانتی گراد است و گردش شما را دلپذیر می کند. همین هوای معتدل آب را نیز در دمای مناسبی نگهداشته و کیفیت آن را برای شرب حفظ می نماید.

سقف مرجانی با میلیون ها سال قدمت

آن چه که کاریز کیش را متمایز از دیگر کاریزها جلوه می دهد، سقف مرجانی آن است که زمانی بستر آب دریا بوده و قطر آن به ۷ متر می رسد. این سقف، مملو از صدف ها و آبزیانی است که به صورت فسیل در آمده اند و به وضوح قابل مشاهده هستند. کافیست به هنگام قرار گیری در کاریز، به بالا نگاه کنید تا متوجه این فسیل ها شوید که میلیون ها سال قدمت دارند و در کنار یکدیگر چیده شده اند. آزمایش های انجام شده در دانشگاه مونیخ آلمان بر روی تعدادی از این فسیل ها، قدمت این سقف را بین ۵۳ تا ۵۷۰ میلیون سال نشان می دهند و حکایت از عمر بالای این سقف دارند.

تصفیه خانه طبیعی آبی گوارا و ارزشمند

آبی که در کاریز کیش جریان دارد، حاصل بارندگی های فصلی جزیره است. مرجان ها به صورت یک فیلتر طبیعی عمل می کنند و آب با عبور از آنها تصفیه شده و در لایه گل مارن ذخیره می شود تا در قنات جریان یابد. از این آب گوارا برای مصرف شرب ساکنین استفاده می شد و برای آبیاری گیاهان نیز به کار می رفت. کشتی ها نیز این آب را برای مصرف و فروش و یا معاوضه با اجناس دیگر به کشورهای حاشیه خلیج فارس می بردند چرا که در حدود قرون پنجم و ششم هجری، جزیره کیش مرکز تجارت خلیج فارس و دریای عمان به شمار می رفت و آب آشامیدنی آن نزد کشورهای حاشیه خلیج فارس از ارزش بسیار بالایی برخوردار بود.

غلبه بر شیب کم زمین

مسیر همه ی کاریزها از ارتفاعات آغاز شده و به مظهر یا همان نخستین محل پدیدار شدن آب می رسند. جزیره ی کیش ارتفاع چندانی ندارد و شیب بسیار کم آن می توانسته حرکت آب را با مشکل مواجه کند. ارتفاع کاریز کیش در بیشترین حالت به چهل و پنج متر می رسد و همین امر باعث شده تا این جاذبه به نمونه ای منحصر به فرد از کاریزها تبدیل شود. چگونگى هدایت آب‌هاى زیرزمینى به سطح زمین در كیش نشان از به کارگیری پیشرفته ترین و هوشمندانه ترین روش ها به هنگام حفر قنات دارد.نکته قابل توجه در مورد کاریز کیش، حفاری استادانه و ماهرانه ی آن به دست ایرانیان باستان است که باعث شده شیبی ملایم در طول قنات به وجود آید. این شیب ملایم، هم موجب حرکت مناسب آب و سهولت آبیاری شده و هم امکان برداشتن آن را با چیزی شبیه به دلو (ظرف آب کشی از چاه) فراهم نموده است. ایرانیان در آن زمان با حفر گاو چاه ها در بعضی از نقاط این مسیر موجبات حرکت نامحسوس آب به سوی مظهر را فراهم آورده و این امکان را به وجود آورده اند که مردم در طول مسیر با دلوهای مخصوص، آب را از چاه ها به سطح زمین کشیده و نیازهای خود را برطرف کنند.

چاه های کاریز

این کاریز در ابتدا دارای دو رشته است که از دو سوی جزیره، منطقه صفین و باغو سرچشمه می گیرند. این رشته ها پس از پیمودن مسیری مشخص به محل فعلی مجموعه فرهنگی سیاحتی شهر زیرزمینی کیش می رسند و به سه رشته تبدیل می گردند. آب پس از این محل در یک رشته، جریان پیدا کرده و به شهر قدیمی حریره منتهی می شود که در انتهای مسیر بازدید از کاریز کیش قابل مشاهده است. در طول مسیر گذر آب، ۲۷۴ حلقه چاه برای برداشت آب به چشم می خورد که تعداد ۷۴ چاه در مجموعه کاریز کیش قرار دارد. وجود این تعداد چاه در مسیر یک قنات، حکایت از این دارد که در این کاریز، آب هم به صورت ساکن بوده و هم به سمت مظهر کاریز جریان و حرکت داشته است. اگر به هنگام بازدید به سقف کاریز نگاه کنید، یکی از حلقه های چاه را که اخیرا در لایه مرجانی به ضخامت هفت متر ایجاد شده را می بینید که فرمی مخروطی دارد.

دیدنی های کاریز کیش

در طی بازدید خود از کاریز کیش با جاذبه های خاصی آشنا خواهید شد که در ادامه به آنها می پردازیم :

لایه های مختلف زمین

بازدید از کاریز کیش شما را به اعماق زمین می برد و فرصت می دهد تا با تعدادی از لایه های خاک این جزیره آشنا شوید. این لایه ها عبارتند از:
۱- سقف مرجانی با فسیل های چند میلیون ساله به ضخامت ۷ متر که مهم ترین این لایه ها و دیدنی ترین آن ها به شمار می رود. به تصور عموم، دیدن مرجان ها تنها از طریق بازدید از موزه‌های طبیعی یا غواصی در آب‌های آزاد میسر می شود اما کاریز کیش فرصتی جدید و استثنایی پیش روی آن ها قرار داده تا به راحتی از یک مجموعه مرجانی بزرگ بازدید کنند.
۲- لایه خاک کپراک که از مخلوطی از مرجان و مارن در زیر لایه مرجانی تشکیل شده و حدود ۲ متر دارد.
۳- گِل مارن که نوع خاصی از رس است و عامل استحکام قنات به شمار می رود.
۲- پایاب کهن کاریز
برداشتن آب همه ی کاریزها به جز چاه ها از محلی موسوم به پایاب امکان پذیر می شود. در طول مسیر کاریز کیش نیز شش پایاب تعبیه شده است که قدمت آن ها به بیش از ۸۰۰ سال می رسد و یکی از آن ها در مجموعه فرهنگی سیاحتی شهر زیرزمینی کیش به چشم می خورد. در گذشته دور مردم بومی جزیره، کوزه به دوش می گرفتند و از این محل آب شرب خود را تامین می کرده اند. پله های این پایاب از رسوبات ناشی از سیلاب ها تخلیه و به صورت قدیمی حفظ شده است. به دلیل تامین نور و هوای کافی در بالای این پایاب چاهی وجود دارد که با دهانه ای بزرگتر از چاه های مسیر حفر گردیده است.

هتل ترنج

مجموعه گردشگری و هتل 5 ستاره دریایی ترنج در شمال غربی جزیره کیش (در خلیج فارس ) در منطقه بکر با اکوسیستم طبیعی واقع گردیده ‏است. این مجموعه در دو فاز تعریف شده است فاز اول هتل بر روی آب و فاز دوم هتل طبقاتی ساحلی ( در حال احداث ) و همچنین رستوران ‏ساحلی ، کافی شاپ ، فست فود ساحلی ، رستوران بزرگ خورشید بر روی آب با کف شیشه ای ، کافی شاپ ، رستوران فرنگی بر روی دریا ، ‏رستوران تاج ترنج بر روی آب با دید بسیار عالی از غروب و آبهای آزاد خلیج فارس ، سالن اسپا‎ – ‎ماساژ با کف شیشه ای ، سالن جیم ( ورزش ) ‏کف شیشه ای ، خانه بازی کودک ، مزون ، سالن بیلیارد و … می باشد‎.‎ ‏ ‏ ‏‏سوئیتهای این هتل ( 100 عدد ) همگی بر روی دریا احداث گردیده و دارای کف شیشه ای‎( ‎که میهمان می تواند از داخل اتاق کف دریا را ببیند ) و ‏بالکن اختصاصی است . این سوئیتها با اسکله چوبی ( حدود 1 کیلومتری ) به هم متصل شده اند و چیدمان نهایی از بالا تصویر یک بته جقه را بر ‏روی خلیج فارس حک نموده است . واحد ها 40 متری ، 60 متری و 120 متری به ترتیب سوئیت فلت، یک خوابه رویال و‎ VIP 2 ‎خوابه می ‏باشد. برای رفاه حال میهمانان از ماشینهای گلف برای حمل و نقل استفاده می گردد و برای جابه جایی ملزومات روزمره مورد نیاز اتاق ها نیز از ‏ماشینهای ترولی گلف استفاده می گردد‎.‎‏ ‏ ‏ ‏‎موقعیت جغرافیایی و نوع ساخت منحصر به فرد و خاص این مجموعه باعث گردید که مناظر فوق العاده زیبایی برای میهمانان فراهم آید. از جمله ‏غروب خورشید ، تصاویر زایدالوصف از دریا ، امواج ، مرجانها، فضای سبز ، ساحل و‎. …‎ساخت دو جزیره مصنوعی در هتل دریایی برای جذب پرندگان مهاجر و حفظ اکوسیستم طبیعی مجموعه انجام گرفته است‎ .‎ برای انتخاب منطقه مناسب جهت ساخت این هتل دریایی تحقیقات عظیمی گرداگرد جزیره زیبای کیش انجام شده است و منطقه شمال غربی به علت ‏یکدست بودن سطح دریا از ساحل تا حدود 1000 متر ، دلیل انتخاب می باشد‎.‎اختلاف سطح شدید پس از 1000 متر در دریا ایجاد یک موج شکن طبیعی نموده است که همین امر باعث گردیده تا هیچگاه این محدوده موج شدید ‏یا طوفان نداشته باشد‎

شهر حریره

شهر حریره با قدمت 800 ساله بازمانده شهر پیشین کیش است و در میانه کرانه شمالی جزیره قرار دارد.گستره پستی و بلندی‌ها و خرابه‌های شهر قدیمی حریره حدود ۱۲۰هکتار وسعت دارد. این وسعت بازگو کننده این مطلب است که روزگاری شهری بزرگ و آباد در این منطقه وجود داشته و جمعیت کثیری را در خود جای می‌داده است.دوران طلایی شهر حریره کیش از سال ۳۶۷ تا ۹۱۲ هجری قمری بوده‌است. آن چه امروزه از این شهر بر جای مانده حجمی از معماری شهری است.اما کمتر و به ندرت تاق‌ها و پوشش‌ها و سقف‌های سالمی بر جای مانده است جز در پاره‌ای موارد که پوشش‌های تاقی شکل سنگی از گزند تخریب در امان مانده‌اند.حریره از جاذبه‌های کم‌نظیر جزیره کیش است که روزگاری بندر مهم و مرکز ارتباطی میان هند و چین با ایران و اروپا بوده و امروزه بقایای آن بصورت پشته‌های خاکی بزرگ بجا مانده است .این شهر در حال حاضر به صورت پشته‌های بزرگی از بناهای سنگی از ملاط ساروج وگچ دیده می‌شود و پهنه آثار آن 3 کیلومتر در یک کیلومتر تخمین زده می‌شود.با کاوش‌های باستان‌شناسان، مجموعه‌های خانه اعیانی، حمام و محدوده صنعتی و مسجد آن برای بازدید گردشگران مهیا شده است.بقایای شهر حریره در امتداد ساختمان‌های بندرگاه و دفاتر آن، قابل رویت است. طبق نظر سازمان میراث فرهنگی، شهر حریره 800 سال قدمت دارد.بندر شهر تاریخی حریره، یک شهر یک‌پارچه و متمرکز با معماری برونگرا بوده و از معماری دفاعی و درونگرای دیگر شهرهای تاریخی ایران در آن نشانی نیست.انتخاب این بخش از جزیره برای ایجاد شهر حریره طبیعی‌ترین و معقول‌ترین انتخاب بوده است.به این دلیل که ساحل صخره‌ای مرتفع آن از سطح دریا تقریبا 10 متر بلندتر است و وجود 3 خلیج و دماغه که نقش بندرگاه طبیعی دارد و همچنین دریای نسبتاً آرامتری از دیگر کرانه‌ها و سواحل جزیره خود عامل شکل‌یری شهر در ساحل شمالی شده است.

آب انبار

معماری آب انبار در مناطق مختلف تحت تأثیر معماری محلی قرار گرفته. برای مثال معماری آب انبار شهر قزوین با مخازنی ۴گوش و گنبد‌های رفیع بنا گشته. در مناطق دیگر مانند تهران قدیم، ساوه، قم، کرمان و شیراز نیز مخازن به صورت ۴گوش طراحی گشته. در خراسان آب انبارهایی با مخازن پلکانی و در سمنان و گرمسار با نقشه و مخزن مدور طراحی و ساخته شده که اکثراً ساده و به دور از کاشیکاری می‌باشند.