شنبه های نگاه آرل به تهران: حمام نواب

در این شنبه به منطقه امام زاده یحیی، یکی از بافت های قدیمی شهر تهران در اطراف پانزده خرداد می رویم، جای که هنوز حس و حال نوستالژی در آن زنده است و سه عنصر مهم در سبک زندگی مردم در قرون قبل، حمام و آب انبار و بازار، در منطقه به خوبی وجود دارد. با قدم زدن در خیابان امام زاده یحیی معماری ایرانی را در آثار ازشمندی مانند، عمارت کاظمی، خانه پدرسالار، حمام نواب، بازار سنتی با همان سبک قدیمی و بسیاری دیگر را مشاهده خواهید کرد که هر کدام ویژگی و زیبایی خاص خود را دارند. در این شنبه حمام نواب یکی از آثار ایرانی با معماری صفویه را باهم بررسی می کنیم.
 

 
بنای تاریخی حمام نواب که معماری آن به دوره صفویه تعلق دارد، توسط زنانی به نام‌های سارا سلطان خاتون و سارا هاجرخاتون كه دختران فردی به نام نواب بودند ساخته شده است و آنها مالكان این بنا بوده‌اند. از ویژگی های حمام نواب این است كه این بنا برای جلوگیری از اتلاف گرما و امكان استفاده از آب قنوات و چشمه‌ها به جهت استحمام پایین‌تر از سطح زمین ساخته شده است. در حمام نواب برای هم دما نگه داشتن فضا، آب گرم در بخش های از کف حمام در گردش است، و می توان گفت اولین گرمایش از کف در معماری ایران رخ داده است.  مصالح به كار رفته در ساخت این بنا شامل آجر، آهك، ساروج، سنگ و كاشی است. بر اساس تحقیقاتی که بر روی این لایه ها انجام شده، هر لایه دارای کاربرد خاصی می باشد و برای اینکه به استحکام و مزیت خود برسند، سال ها زمان برده است و نشانه ای برای بالا بودن قدمت این بنای تاریخی است، در این بنا پس از مرمت از سیمان نیز جهت حفظ آن استفاده شده است.




حمام نواب دارای بخشهایی چون هشتی، سربینه، تنظیف گرمخانه، سرویس بهداشتی، خزینه، استخر و ستون است که در بسیاری از خانه های قدیمی ایران در تبریز و کاشان و یزد و اصفهان وجود دارد. این بخش‌ها در دوره‌های قبل از مرمت بسیار زیاد بوده كه در حال حاضر بر اثر مرمت‌های متوالی برای حفظ آن به مرور زمان از بین رفته است. چیزی كه در معماری این بنا مشهود و قابل ستایش است كاربندی و وجود آهك بر روی سطح بنا بسیار محدود بوده كه حاكی از وجود تزیینات قابل توجه در آن بوده است و نشان از ذوق و استعداد هنری معمار آن دارد. از جمله دیگر بخش های حمام نواب به سربینه می توان اشاره کرد جایی که رخت کن حمام بوده و معمولا مسئولی در آن، وظیفه حفاظت از لوازم شخصی مشتریان را بر عهده داشته است. گرم خانه، سرویس بهداشتی و خزینه و استخر، از دیگر قسمت های حمام سنتی نواب است.

       
پشت‌بام حمام نواب به رنگ خاک است و گنبدهای کوچک و بزرگ و پشت‌درپشت مانند تخم‌مرغ‌هایی است به رنگ خاک که نامنظم در یک شانه تخم‌مرغ  چیده شده اند. ایستادن بر روی سقف حمام باقی مانده از زمان قاجار، حس و حال دیگری دارد. از این میان شیشه‌های رنگی، نور داخل حمام را تأمین می‌کند. این شیشه‌ها به شکلی در سقف بنا قرار داده‌شده‌اند که هیچ زاویه دیدی از سقف به درون حمام وجود ندارد. معماران این بنا با در نظر گرفتن المان‌های مختلف، این شیشه‌ها را در قسمتی از سقف به شکلی تعبیه کرده‌اند که قسمت اعظم نور و انرژی با کمک طبیعت تأمین شود.

این حمام دارای كتیبه كاشی‌كاری شده بوده كه متأسفانه در چند سال گذشته به سرقت رفته است. این بنا در دوره پهلوی مورد استفاده درباریان قرار داشته و از آن برای لوکیشن فیلم قیصر نیز استفاده کرده اند.  ‏در حال حاضر این بنا در حال تبدیل و تجهیز شدن به مركزی جهت گردشگری فرهنگی و تاریخی می باشد. این اثر در تاریخ 24/5/85 به شماره 1625 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.