خط در خیال با هوشنگ سیحون

به مناسبت درگذشت هوشنگ سیحون هنرمند ارزنده و برجسته کشورمان با فیلمی در ارتباط با آثار و زندگی نامه این معمار، مجسمه ساز و نقاش ایرانی باشما عزیزان همراه می شویم...

«كلام آخر من، ایران است»
بیان ارزش كار هنرمندان بزرگ و جایگاه اجتماعی آنان كار ساده ای نیست. شرح آثار و توصیف ارزشهای هنری این هنرمند برجسته و ارزنده كشورمان نیازمند بیان مقدماتی است كه ابتدا خواننده را با موقعیت تاریخی، زمان و محیط اجتماعی و فردی وی آگاه گرداند. در این جا برآنم تا بخشی از آنچه را كه در بیش از چهل سال دوستی با مهندس هوشنگ سیحون- معمار و هنرمند برجسته كشورمان- به یاد دارم برای شما بنگارم. نمیخواهم سخنم را با گله و شكایت آغاز كنم و از این كه چرا از این عاشق و خادم هنر ایران حتی یك تشكر و قدردانی ساده هم نشده است،سخنی بگویم. نمیخواهم یادآور شوم در كشورهای دیگر برای هنرمندانی كه در سطح پایینتری از این هنرمند برجسته و فرهنگ دوست قرار دارند چقدر ارزش قائلند. احترامی كه آنها به هنرمندان خود میگذارند رشك برانگیز است. چرا در ایران چنین نیست و چرا ما ایرانیان قدر هنرمندان خود را به درستی نمیشناسیم. نمیخواهم از هم میهنان مان گله كنم كه چرا ارزش پدر بزرگ او- میرزاعبدالله- كه از بنیانگذاران موسیقی سنتی ایران است، را ندانستند و كاری برایش نكردند و در حالی‌كه خادمی مثل او، در ایران كم نظیر است. چرا حتی یك بار هم او را تحسین نكردند؟ برای افرادی مانند مهندس سیحون در كشورهای دیگر، همه ساله مراسم بزرگداشت برگزار میشود. نام آنها را بر بنیادها، مؤسسه های هنری، خیابانها، میادین و... می نهند. در رومانی برای موسیقیدانی مانند «ژرژانسكو» آن چنان ارزشی قائلند كه انسان را به تعجب وا میدارد. اپرای پاریس را به نام آرشیتکت آن گارنیه «پاله دو گارنیه» می نامند و برای این‌كه نام هنرمندان در سطوح مختلف اجتماع گسترش یابد، نام «لوكوربوزیه» آرشیتكت را هم روی خط راه آهن پاریس- سوئیس گذارده اند. عكس این هنرمندان را بر روی اسكناس ها چاپ می‌كنند. مانند «دولاكروای نقاش» و «دبوسنی موسیقیدان» .چنین اقداماتی كه از طرف دولت انجام میشود علاوه بر جاودان نگهداشتن نام هنرمند، عاملی است برای پیشبرد هنر در جامعه و ارج نهادن به رشته های هنری. نمیدانم چند دهه دیگر باید بگذرد تا یك مادر ایرانی آرزو كند كه پسرش در آینده موسیقیدان یا نقاش بشود. نمیدانم چند دهه دیگر باقی است تا جامعه ایران گذشته های هنری را نیز مانند سایر رشته ها بشناسد، هنر را بی ارزش و كم اهمیت نداند و به این نقطه ضعف، كه آثارش بر همه ابعاد زندگی ما ایرانیان سایه افكنده پایان بخشد. یكی از دوستان من تحصیلات خود را در رشته نقاشی در دانشگاه پاریس به پایان رساند و به ایران بازگشت. پس از ورود او به ایران، افراد خانواده اش برای دیدار او و به پاس فارغ التحصیل شدنش گردهم آمدند. او تعریف می‌كرد كه «بزرگان خانواده»، به من تبریك میگفتند و میپرسیدند فارغ التحصیل چه رشته ای شده ای؟ وقتی میگفتم نقاشی، جواب من اكثراً این بود؛ تو كه با استعداد بودی!! »كمبودهایی كه به سبب بی توجهی به هنرهای زیبا در جامعه ایران خودنمایی می‌كند، بسیار عمیق و ریشه دار است و باید با آموزش هنری در مدارس از سنین كودكی و ترتیب برنامه های هنری مختلف برای كودكان و نوجوانان، روحیه لازم برای درك بیشتر هنر در نسلهای بعدی ایجاد شود. مهندس سیحون- كه بیست و دوم اوت امسال، هشتادمین سال زندگیش را پشت سر می گذارد- میهن دوستی و هنر ایران را سرلوحه زندگی و كارخود قرار داده و تا آنجا كه توانسته در این راه كوشیده است، به طوری كه همواره با عشق و علاقه از هنر ایران دفاع می‌كند و در مجلات هنری و... در خارج از كشور، نام ایران را بر سر زبانها می اندازد. من درباره كارهای معماری و نقاشی او و اینكه با پشتكار و همتی مثال زدنی، كارهای هنریش را دنبال كرده و دقیقه ای غافل نمی ماند، و نیز از نمایشگاهها و سخنرانیها و مصاحبه های او سخنی به میان نمی آورم. آنچه میخواهم بگویم فقط درباره خدمات مهندس سیحون است. بیش از چهل سال قبل هوشنگ سیحون، نخستین كسی بود كه با جرأت و شهامت ساختمانهایی را با بتون لخت در ایران طراحی و اجرا كرد. همچنین او برای اولین بار سیستم بتن پیش ساخته را به ایران آورد. پیش از او بسیاری از آرشیتكتهای تحصیل كرده خارجی در ایران مشغول به كار بودند ولی كسی جسارت او را نداشت. اینگونه جسارتها مانند شروع یك مكتب هنری در معرض همه نوع انتقاد و بحث وگفت وگو است. كسی كه آن را آغاز می‌كند، باید بیش از هر چیز به كار خود معتقد باشد و آینده نگری را هدف خود قرار دهد. مهندس سیحون برای اولین بار در ایران، سیستم دست‌یابی به تناسبات طلایی و ریتم را در ساختمانها اجرا كرد. قبل از او كسی این كار را انجام نداده بود. شرح نحوه عملكرد او برای رسیدن به این تناسبات طلایی در این مختصر نمیگنجد. دفتر كوچك او در خیابان «شاه قدیم» نمونه بارز این قانون است.

كه منشأ آن از تناسب پیكر انسان در حال باز نمودن دستها به دو طرف كه یك مربع را تشكیل میدهد، پیروی شده و مبتكر آن لئوناردو داوینچی است. در ساختمان این دفتر برای اولین بار آهن لخت و تركیب آن با آجر و سنگ رؤیت میشود كه كاربردهای این مصالح با هم تا آن زمان بی سابقه بود. مهندس سیحون الگوی جدیدی برای معماری ایران آفرید، روشی كه همه معماران و دست اندركاران ساختمان به آن معتقدند. مهندس سیحون نوآوری را سرلوحه كار خود قرار داده بود. مثلا در ساختمان آرامگاه ها با نظم و فرمهای نوینی كه در آن به كار می برد، با بییندگان آن سخن میگفت. این بیان از طریق كاربرد و تركیب مصالح، فرمهای ابداعی و ایجاد نظمی كه نشانه اعتقاداتش بود، عظمتی در ساختمان ایجاد می‌كرد كه بیننده را به تفكر درباره صاحب آرامگاه وادار می ساخت. هوشنگ سیحون از آنجا كه به دانش و كار خود اعتقاد داشت، مشكلات بسیاری را تحمل كرد. در زمانی كه بانك سپه را در میدان توپخانه به روش بتن لخت میساخت، من شاهد یكی از این بودم. نمای بانك رو به خیابان سپه سابق بود و كادر پنجره هایی كه به این خیابان باز میشد، با روش بتن لخت ساخته شده بود. در این زمان ریاست بانك بر عهده یك تیمسار عالی مقام بود. او به محض دیدن نمای ساختمان و بتن بدون پوشش شروع به پرخاشگری و انتقاد از كاركرد و زیر بار نمی رفت. تیمسار پافشاری می‌كرد كه روی این بتن باید ماده دیگری (رنگ، سنگ یا چیزهای دیگر) اضافه نمائید و آن را بپوشانید. پس از مدتها جدال و درگیری و عدم موافقت مهندس سیحون كه با پوشاندن بتن مخالف بود، كار به جاهای باریك كشیده شد تا اینكه سرانجام به تیمسار قبولاندند كه بهتر است كوتاه بیاید و ساختمان را چنانكه بود، بپذپرد. از جمله فعالیتهای ارزنده مهندس سیحون، شناساندن معماری گذشته ایران به دانشجویان رشته معماری بود. یعنی آنچه در ایران به عنوان هنر معماری وجود داشت. از ساختمان قصبه های كوچك گرفته تا بناهای عظیمی كه از قرنها پیش به یادگار مانده بود را موردنظر آنها قرار میداد تا شناسایی و مطالعه كنند. این شناسایی در دو جهت انجام میشد؛ ابتدا خود او همراه دانشجویان با برنامه هایی كه از پیش تدوین شده بود به مناطق گوناگون ایران سفر می‌كردند و ساختمانها، روستاها، بافتهای شهری، تازگیهای آن منطقه و... را بررسی و با یادداشت برداری و رسم كروكیها و تهیه عكس، تحقیقات منطقه را به پایان میرساندند و بعد نوبت به مناطق دیگر می رسید. تصاویر بخشی از این بازدیدها را مهندس سیحون بعداً در كتابی به نام «نگاهی به ایران» منتشر نمود. چنین بینش و اقدامی تا آن زمان كه عمری از دانشكده معماری میگذشت، بی سابقه بود. در حالیكه شناسایی معماری گذشته و مطالعه جزئیات آن برای آرشیتكتهای جوان و سازندگان آینده ایران به صورت اندوخته ای در می آمد تا بعدها به كار رود. بخش دوم عبارت از شناسایی، گردآوری مدارك و به ثبت رساندن آثار ارزنده ای بود كه در ادوار مختلف در ایران ساخته شده بود و عنوان میراث فرهنگی بر آن نهادند. ابتكار مهندس سیحون این بود كه دانشجویان را به گروههای مختلف تقسیم می‌كرد كه هر گروه منطقه یا ساختمانهایی را ثبت نموده و با ترسیم نقشه هایی، نماها، مقاطع، و موقعیت ساختمان را همراه با گزارشی كامل از نحوه ساخت و ابتكارهای به كار رفته در آن ساختمان در پرونده ای تنظیم می‌كردند، سپس آن را به انجمن آثار ملی كه امكانات مالی و نیروی انسانی به حدی كافی نداشتند، تحویل میدادند. حكایت جالبی را تعریف كنم. حكایت اینكه چه شد دانشگاه پاریس، فارغ التحصیلان دانشكده معماری ایران را در دوره دوم (سیكل دوم) پذیرفت. در گذشته دانشگاه پاریس، دیپلم معماری ایران را قبول نداشت. مسئولین این دانشگاه معتقد بودند كه فارغ التحصیلان دانشكده معماری دانشگاه تهران باید در پاریس دوباره از سال اول (مقدماتی) آغاز كنند. سیستم مدرسه معماری «بوزار» فرانسه به این صورت است كه دانشجویان باید دو دوره(سیكل) را به پایان برسانند. زمان هر دوره حدود دو الی سه سال است. این روش در ایران رایج بود. زیرا این برنامه نیز از روش بوزار پاریس اقتباس شده بود. نخستین دانشجویی كه از دانشكده معماری دانشگاه تهران فارغ التحصیل شد و به پاریس آمد و قصد داشت در این رشته ادامه تحصیل دهد هوشنگ سیحون بود. در آن زمان- چنانكه گفته شد- دانشگاه پاریس، دیپلم معماری ایران را نمی پذیرفت، از این رو اصرار و تلاش سیحون برای ثبت نام در سالهای بالاتر به جایی نرسید. در حالی‌كه کاملا ناامید شده بود با خبر شد كنكوری به نام پروژه آمریكایی برگزار میشود كه شركت در آن آزاد است. سیحون در این آزمون شركت كرد و با اینكه تعداد شركت‌كنندگان از پاریس و شهرستانهای فرانسه خیلی زیاد بود، پروژه او هم یكی از بهترین كارها شناخته شد. شورای دانشگاه پاریس با دیدن نتیجه كار او، مدرك فارغ التحصیلان دانشگاه تهران را برابر با سیكل اول شناخت و ثبت نام آنها را در سیكل دوم بلامانع اعلام كرد. این روش هم اكنون در دانشگاه پاریس ادامه دارد و رعایت می شود. با این حال، با كمال تأسف باید گفت كه با وجود استعداد درخشان و توانایی سرشار این معمار و هنرمند، بیش از بیست ویك سال است كه نامی از او در ایران برده نشده و با بی اعتنائی محض روبرو بوده است. بی آنكه  بخواهم وارد سایر رشته ها شوم، باید بگویم كه احتمالا در مورد هنرهای دیگر نیز کم وبیش وضع بر همین منوال بوده و هنرمندان با بی اعتنایی و ناسپاسی مواجه هستند. اهدای عنوان شهروند افتخاری فرانسه و لوح افتخاری شهرداری لس آنجلس از جمله اقداماتی است كه قدرشناسی مسئولین فرانسوی و آمریكایی را می رساند. گذشته از این دانشگاه هایی چون ام.آی.تی، هاروارد، واشنگتن یونیورسیتی و بركلی مجموعه ای از آثار نقاشی وی را جمع آوری و نگهداری می‌كنند، نامش را در دو دانشنامه روسیه و كمبریج ثبت نموده اند. مهندس سیحون در سال 1998 برنده جایزه هنر معاصر شد. او مصمم بود ایران را بشناسد و بشناساند. او بود كه ذخایر فرهنگی ایران را یك یك كشف و به اجتماع نشان داد. او بود كه زواره ها، ماسوله ها، سیدجلیل ها، سیدخلیل ها و... را كشف و ارزشهای هنری آنها را نشان داد، روستاهای دور افتاده و ساختمانهای ناشناخته را بر سر زبانها انداخت و به مطبوعات كشاند. او عاشق كارش بود. قصد من نیست كه مهندس سیحون را به عرش برسانم، بلكه روش رایج در ایران و ناسپاسی به خادمین و هنرمندان را نادرست می‌‌دانم. با ارج نهادن و بزرگداشت مهندس سیحون روشی را به كار میگیریم كه باید در میان ایرانیان بیش تر رایج شود و آن توجه و سپاسگزاری از هنرمندان است. در خاتمه نمیدانم چگونه می توان ارزش آثار و هنرهای دیگر او و بالاتر از همه عشق او به ایران و هنر ایران را توصیف كرد. تنها به این اكتفا می‌كنم كه بگویم این دو جمله همواره ورد زبان اوست: »من یكی از عشاق هنر ایران هستم« و اضافه می‌كند: «كلام آخر من ایران است».

به قلم زنده یاد عبدالحمید اشراق، از کتاب زیر سایه فرهنگ  صفحه 127

تحریریه معماری آرل
منابع: BBC
caoi
are