سه شنبه های تئاتر: قلمروهای مفهومی شهر و تئاتر؛ از پولیس تا شهر مدرن

نویسنده : تحریریه معماری آرل

تاریخ : سه شنبه , ۱۳۹۵/۱۲/۲۴ ۱۱:۰۳

تحریریه معماری آرل

رابطۀ شهر و تئاتر رابطه ای دورودراز است که دیرینه ای به قدمت درام های یونانی دارد. تئاتر از همان یونان قرن پنجم پیش از میلاد جزیی جدانشدنی از شهر بوده است تا به امروز. تأمل تاریخی روی رابطۀ این دو پدیده دو نقطۀ عطف مهم را نشان می دهد که نخستین آن به هنگام رواج تراژدی های یونان قرن پنجم قبل ازمیلاد اتفاق می افتد و تراژدی ارتباطی بلاواسطه و تفکیک نشدنی با شهر پیدا می کند و دیگری در دوران مدرن و به هنگام پدید آمدن مادرشهرها است که دوباره این رابطه اهمیتی بسیار پیدا می کند اما در فاصلۀ این دو نقطۀ عطف، تحولی در نگرش انسان، نسبت به این دو پدیده و رابطۀ آ نها صورت می گیرد که صورت بندی نظری و مفهوم سازی آن درواقع ایدۀ اصلی این مقاله است. به عبارتی دیگر، این مقاله سعی دارد با استفاده از روش درزمانی بررسی پدیده ها و با استفاده از چهارچوب نظریِ علم شناختی و نظریۀ استعاره های شناختیِ مدون شده در این چهارچوب نظری، یک صورت بندی نظری مستدل از رابطۀ تاریخی شهر و تئاتر ارایه دهد.
-1 استعاره ها از منظر شناختی؛ به عنوان مبنای نظری فهم تحول رابطۀ شهر و تئاتر
در طی هزاران سال استعاره به مثابه موضوعی مربوط به زبان مطالعه شد نه موضوعی مربوط به اندیشه. در این دوران نظریۀ کلاسیک زبان همیشه میان زبان روزمره و زبان ادبی تمایزگذاری کرده و صنایع بلاغی ازجمله استعاره را به حوزۀ زبان ادبی محدود کرده بود. درحالی که "زبان شناسی شناختی که رویکردی است به مطالعۀ زبان بر اساس تجربیات ما از جهان، نحوۀ درک و شیوۀ مفهوم سازی" این تلقی از استعاره را منسوخ می کند.
"رویکرد کلی مطالعۀ زبان که امروزه تحت عنوان زبا نشناسی شناختی مطرح می شود، به عنوان جزو لاینفک جنبشی گسترده تر به طور کلی برای دست یابی به شرحی رضایت بخش از طبیعت شناخت انسان و به طور خاص به معنای زبانی شکل گرفت. در این رویکرد دانش زبانی ذهنی، تنها بازتاب و در پاره ای موارد صورت تخصیص یافته ای است از توانایی های کلی تر شناختی که به واسطۀ فرآیندهای عصبی کنترل می شود. از این رو، در این نظریه پیوستاری میان انواع شناخت و زبان فرض می شود؛ بنابراین دیگر نمی توان زبان را حوزۀ جداگانه ای در ذهن و یا مغز در نظر گرفت چه برسد به اینکه بخواهیم چنین جایگاهی برای نحو در نظر بگیریم."
در این رویکرد استعاره سازوکاری است مربوط به طبیعت شناخت انسان نه تنها امری مربوط به بیان، آن هم بیان محدود ادبی. در این تلقی از استعاره، یک حوزۀ تجربی بر حوزۀ تجربی دیگری نگاشت می شود به شکلی که حوزۀ مبدأ که معمولاً عینی است بر حوزۀ مقصد که انتزاعی است، نگاشت می شود. "به بیان دیگر استعاره را می توان نگاشت سازمان یافته از حوزۀ مبدأ به حوزۀ مقصد دانست یعنی ابتدا حوزۀ مقصد، که به واقع می خواهیم دربارۀ آن صحبت کنیم آورده می شود". جرج لیکاف می نویسد:
"این اصول کلی که شکل نگاشت های مفهومی را به خود می گیرند، البته نه فقط در شیوه های بیان بدیع شاعرانه که در مورد زبان روزمره نیز دخیل اند. خلاصه بگویم، جایگاه استعاری به کلی در زبان نیست، بلکه خاستگاه آن را باید در چگونگی مفهوم سازی یک قلمرو ذهنی بر حسب قلمرو ذهنی دیگر یافت. نظریۀ عام استعاره از طریق تعیین مشخصات نگاشت های بین قلمروهای ذهنی تحقق یافته است. در این فرآیند مشاهده می شود مفهوم های انتزاعی روزمره مانند زمان، حالت ها، علیّت و هدف نیز استعاری اند."
2- "تئاتر پولیس است" پولیس و تئاتر در آتن دوران کلاسیک
در بررسی رابطۀ شهر و تئاتر در سیر تاریخی آن بی شک باید با سرآغاز پدید آمدن درام در یونان باستان شروع کرد. دوران دویست سالۀ قرن پنجم و چهارم پیش ازمیلاد که در این دوره آتن به بدل شد. اما آتن تنها شهر به معنای امروزی آن نبود. آتن تجسم واحدی سیاسی-اجتماعی بود به نام پولیس که صبغ های دارد مربوط به 800 پیش از میلاد. و در بررسی های تاریخی پدید آمدن آن را به دورۀ سیصدسالۀ 800 تا 500 پیش از میلاد نسبت می دهند.
پولیس با شهر تفاوت دارد. شهر به معنای جایگاه زیست مردمان را در یونان asty می نامند. پولیس در آغاز قلع های بود که در پای asty ساخته می شد اما مفهوم آن تغییر یافت و به معنای جامعۀ منظم سیاسی به کار رفت.
دوره ای که در یونان به دورۀ آرکاییک معروف است، دوره ای است که پس از دوران تاریکی یونان فرا می رسد. دوران تاریکی یونان سال های میان قرن سیزدهم تا هشتم پیش ازمیلاد را دربرمی گیرد که نبود نوشتار این دوران را واجد صفت تاریکی می کند. حماسه های هومری با آنکه در دورۀ تاریکی پدید آمده اند اما نوشته شدنشان به دورۀ آرکاییک تعلق دارد؛ دورانی که سرآغاز ادبیات یونانی به شمار می آید و از قرن هشتم پیش ازمیلاد شروع می شود. زمینۀ حماسه های هومری و سایر آثار ادبی دورۀ آرکاییک یونان، نظم سیاسی، اقتصادی و فرهنگی نوینی است که پولیس خوانده می شود. "شکل گیری پولیس مصادف است با استقرار معابد و چهار مکان مقدس پان هلنی در المپیا ، دلفی ، ایستمیا ، نئمیا و بستری شد برای حدوث نوآوری های سیاسی، فرهنگی، ادبی، فلسفی و معمارانه ای که دوران آرکائیک و کلاسیک یونان شهرت خود را مدیون آن است. پولیس که در اصل به معنی استحکامات است دو مفهوم شهر و حکومت را در خود نهفته دارد به همین دلیل دولت-شهر نیز خوانده می شود.
بسیاری ترجمۀ دولت-شهر یا حتا حکومت-شهر را برای پولیس ناکافی می دانند. به طور مثال، اچ. دی. کیتو معتقد است:" پولیس کلمۀ یونانی است که به ناچار دولت-شهر ترجمه اش می کنیم. ترجمۀ خوبی نیست، چراکه پولیس متعارف چندان به شهر نمی مانسته و از دولت هم به مراتب بیشتر بوده".
یا کرولی که عقیده دارد برخلاف دولت مدرن که می تواند شهروندان منفک شود، پولیس از شهروندانش منف کشدنی نبود، و ب ههمین خاطر ترجمۀ دولت-شهر برای پولیس را رد می کند. این همبستگی بلافصل پولیس و مردمانش در عبارتی یونانی به تمامی تجسم یافته است، ریچارد سیفورد عین این عبارت را از تئوسیدیدس یونانی نقل می کند: "منظور از پلیس مردمان آن پولیس است." سایمون گلدهیل نیز در کتابش دربارۀ ارستیا از ترجمۀ پولیس به دولت-شهر پرهیز می کند، چراکه معتقد است:
"ترجم ههای معمول شهر و دولت-شهر نمی تواند طیف پیچیدۀ تصورات سیاسی، مکانی، مذهبی تاریخی و اجتماعی را که این اصطلاح یونانی در ذهن بر می انگیزد را انتقال دهد. فکر می کنم برای بسیاری از خوانندگان امروزی اصطلاح سیاسی متضمن چیزهایی است که کمابیش به گون های تنگاتنگ با حکومت، سازمان ها و برنامه های ایدئولوژیکی ارتباط دارد مثلاً؛ سیاست را در ورزش دخالت ندهید. اما پولیس در زبان یونانی، دقیقاً شرط هستی انسان است و چیزهای مربوط به پلیس تمام جنبه های زندگی یک شهروند را در برمی گیرد همانطور که ارسطو در این جمله مشهور می گوید انسان حیوانی سیاسی است با این جمله می خواهد بگوید که انسان لزوماً و طبیعتاً در پولیس زندگی می کند . درواقع آن چه بیشتر این متفکران بر آن تأکید دارند ویژگی منحصربه فردی است که پولیس واجد آن است و ترجمۀ آن را ناممکن می سازد. بررسی دقیق معانی ضمنی پولیس، همبستگی آن با نظم های سیاسی، دینی و اجتماعی را آشکار می سازد.
"برخی اوقات شهر و قلمرو نام های متفاوتی داشته اند. مثلاً آتیکا قلمروی است که در اختیار آتنی ها بوده است و از آتن- که پولیس به مفهوم دقیق کلمه بوده- و پیرایوس و روستاهایی چند تشکیل می یافته است؛ اما مردم این قلمرو را مجموعاً آتنی می گفته اند و نه آتیکایی و هر شهروندی در هر نقط های از این قلمرو آتنی محسوب می شده است. در این معنی پولیس برابر دولت ماست.

تحریریه معماری آرل
منبع: مقاله تحول تاریخی نگاشت استعاری قلمروهای مفهومی شهر و تئاتر؛ از پولیس تا شهر مدرن
نصرتی، رفیق؛محمودی بختیاری، بهروز؛قهرمانی، محمدباقر