معرفی کامل مسجد شاه اصفهان

مسجد جامع عباسی در ضلع جنوبی میدان نقش جهان  اصفهان و در محدوده دولتخانه صفوی قرار گرفته است.این بنا در مجاورت با ساختما های مهم دوران صفوی چون، عالی قاپو و مسجد شیخ لطف الله بوده و در محدوده­ی مجموعه بناهای مهم دوران صفوی قرار دارد. ورودی اصلی این مسجد در ضلع جنوبی میدان قرار گرفته و ورودی هایی دیگر نیز در محلات اطراف بنا (جهت دسترسی سریع تر و آسان تر مردم محله) هستند. دسترسی به بنا از خیابان استانداری و کوچه های عمود (گذر سعدی و پشت مطبخ) بر میدان به سهولت بوده و از خیابان های حافظ و سپه نیز پس از ورود به ضلع شمالی میدان، به صورت پیاده و یا درشکه امکان پذیر است.

این مسجد مهمترین مسجد دوره صفویه در شهر اصفهان است که هم به لحاظ عظمت جنبه معماری و هم کثرت تزیینات حائز اهمیت می باشد. ساخت مسجد جامع عباسی که در ضلع جنوبی میدان نقش جهان قرار دارد در سال ۱۰۲۰ ه.ق به فرمان شاه عباس اول و در بیست و چهارمین سال سلطنت وی شروع گشته و به منظور تزیین میدان، در سال ۱۰۲۵ هجری قمری و در حالی كه هنوز مشغول پی‌ریزی قسمت های دیگر مسجد بوده‌اند، سر در نفیس كاشیكاری معرق آن را به اتمام رسانیده‌اند. این مسجد شاهكاری جاویدان از معماری و كاشیكاری و حجاری ایران در قرن یازدهم هجری است و آخرین تاریخ های ثبت شده در مسجد، سال ۱۰۷۷ هجری قمری یعنی آخرین سال سلطنت شاه عباس دوم و ۱۰۷۸ هجری یعنی اولین سال سلطنت شاه سلیمان و نیز سال ۱۰۹۵ هجری قمری است و مشخص می کند كه اتمام تزیینات و الحاقات مسجد، در دوره‌ ی جانشینان شاه عباس اول صورت گرفته است.در كتب تاریخی مشهور عهد صفویه مانند «عالم آرای عباسی» و «وقایع السنین و الاعوام» همه جا از این مسجد به نام «مسجد جامع عباسی» و «مسجد جامع جدید عباسی» یاد شده است. كتیبه سردر مسجد به خط ثلث «علیرضا عباسی» و مورخ به سال ۱۰۲۵ حاكی از آن است كه شاه عباس این مسجد را، كه در كتیبه مسجد جامع نامیده شده، از مال خالص خود بنا كرده و ثواب آن را به روح جد اعظم خود- شاه طهماسب- اهداء کرده است.


در ذیل این كتیبه به خط «محمدرضا امامی» كتیبه دیگری نصب شده كه به موجب آن از مقام معماری و مهندسی معمار مسجد جامع جدید اصفهان (در مقابل مسجد جامع عتیق) یعنی استاد علی‌اكبر اصفهانی و ناظر ساختمان «محب علی بیكالله» تجلیل شده است.

كتیبه‌های مسجد، كار خطاطان معروف عهد صفویه مانند: «علیرضا عباسی» و «عبدالباقی تبریزی» و «محمدرضا امامی» و «محمدصالح امامی» است و تزیینات عمده‌­ی آن از كاشیهای خشت هفت رنگ و معرق است.

معماری مساجد جامع به عنوان اصلی‌ ترین عنصر ممیزه ی شهر، جایگاه ویژه ای در معماری و شهرسازی اسلامی دارند. نقش مساجد جامع در شکل دهی کالبدی عناصر شهری دیگر همانند بازارها، معابر و ... از یک سو و عنایت ویژه‌ ی حکام اسلامی به ساخت مسجد جامع شهر در هر دوره، از سوی دیگر، سبب شده تا همواره مسجد جامع به عنوان یک نشانه ی شهری قابل توجه در کل اصفهان مطرح باشد. مسجد جامع عباسی نیز به علت جامع بودن آن در دوره صفوی حائز اهمیت می باشد. میان محور سردر که رو به میدان نقش جهان ساخته شده و محور مسجد که رو به قبله است،زاویه ای پدید آمده که معمار آن را به بهترین گونه پاسخ داده است.میدان نقش جهان رون اصفهانی دارد،یعنی حدودا رو به جنوب است اما مسجد رو به جنوب غربی است.معمار ایوان جنوبی مسجد پشت هشتی را به گونه ای چرخانده که از هشتی میتوان میانسرای مسجد را دید ولی نمی‌توان مستقیم به آن وارد شد،بلکه باید از یکی از دو دالان گرداگرد ایوان به میانسرا رسید. در پشت دالان طویل تر،آبریزگاه‌ها و وضوخانه جای دارد.

بیننده پس از ورود از درآیگاه ورودی و هشتی طی سلسله مراتبی و با چرخش از دالان ها وارد صحن مسجد شده و در جهت قبله قرار می گیرند. در اصلی مسجد شاه كه در ضلع جنوبی میدان و در زیر مقرنس عالی سردر باشكوه آن واقع گردیده و با نقره و طلا پوشش داده شده شامل اشعاری به خط نستعلیق است كه سال اتمام و نصب آن را به زمان شاه صفی جانشین شاه عباس اول كه از ۱۰۲۸ تا ۱۰۵۲ سطلنت كرده می رساند.
مسجد از مساجد چهار ایوانی است، میانسرای مسجد،تناسبات شش پهلوی منتظم را دارد. در دو گوشه جنوب شرقی و جنوب غربی صحن مسجد دو مدرسه بنام ناصری و سلیمانیه وجود دارد. اولی به دست ناصرالدین شاه و دومی به دست شاه سلیمان تعمیر شده‌اند.

در مدرسه جنوب غربی مسجد، قطعه سنگ ساده‌ای به شكل شاخص در محل معینی تعبیه شده است كه ظهر حقیقی اصفهان را در چهار فصل نشان می‌دهد و چنانكه می‌گویند محاسبه آن را «شیخ بهائی» دانشمند و فقیه و ریاضیدان معروف عهد شاه عباس انجام داده است. سطح فوقانی این شاخص به شكل مثلث قائم‌الزاویه است كه وتر مثلث در جهت طرفی است كه ظهر را تعیین می‌كند و یك ضلع مجاور زاویه ی قائمه وصل به دیوار است و ضلع دیگر نماینده قبله مسجد است.گنبد بزرگ مسجد، دو پوسته ی گسسته می باشد.آهیانه‌ی آن ( آهیانه به معنی جمجمه‌است. در گنبدهای دوپوسته پوشش زیرین را هم به این نام می‌خوانند)، گنبد سبویی است چون دهانه ی آن بزرگ بوده و نزدیک به ۲۰ متر می باشد، و از مهمترین گنبدهای دوپوش بوده است. فضای خالی بین دوپوش چوب بست‌هایی قرار گرفته است، و" خود" آن "گنبد ناری" است. معمار گنبد،استاد فریدون نایینی است.

از نكات جالب این مسجد انعكاس صوت در مركز گنبد بزرگ جنوبی آن می باشد. ارتفاع گنبد عظیم از سطح زمین ۵۲ متر و ارتفاع مناره‌های داخل آن ۴۸ متر و ارتفاع مناره‌های سردرآن در میدان نقش جهان ۴۲ متر است.

قطعات بزرگ سنگ‌های مرمری یكپارچه و سنگاب‌های نفیس، مخصوصا سنگاب نفیس شبستان غربی گنبد بزرگ كه مورخ به سال ۱۰۹۵ هجری است.
عالی ترین کاشیکاری مسجد در سردر ورودی آن قرار گرفته و سراسر آن با رنگ بندیهای کامل آکنده از کاشی هفت رنگ و معرق قرار گرفته. قوس اصلی ورودی با سه ردیف مارپیچ تزیینی آبی روشن قاب بندی شده و از داخل گلدان هایی مرمرین حجاری شده قوس در بر گرفته اند. "قاب های نیم گنبد با ستارگان و پیچک های تاک فراز آمده از گلدان ها تزیین شده است. قاب های باشکوه همچون سجاده هایی که مدخل را در برگرفته باشند، با سنگ مرمر تزیین یافته اند. بقیه ی مسجد با کاشی های نامرغوب‌تر هفت رنگ آذین یافته. در بخش بالا خانه‌ی روی سردر مسجد یک قاب کاشی معرق با نقش حیوانی - دو طاووس سبز رو به روی هم - وجود دارد، که در سنت های ایرانی نماد "ابدیت" است (مانند ققنوس). در قاب کاشی های دیگر، گنجشک ها و شاخه های گل و بته در کنار هم قرار دارند؛ این نقوش یادآور بهشت و باغ های باطراوت و جاودانه ی آن است. عبارات "الله"، "محمد" و "علی" با استفاده از خطوط کوفی بنایی سردر را تزیین نموده.

در مسجد امام اصفهان فرامین متعددی از دوران شاه عباس اول بر روی الواح سنگی نقر و نصب شده است. اگرچه هر قسمت این بنای تاریخی دارای ارزش و اهمیت زیادی می باشد، اما بعضی از قسمتهای آن شاخص‌تر و دارای ویژگی‌های بیشتری هستند. از جمله، منبر آن یكپارچه از سنگ سماق تشکیل شده. این منبر چهارده پله دارد و پله چهاردهمی از بقیه پله‌ها پهن‌تر بوده، یه طوری که نشیمنگاه واعظ می باشد. از این منبر بیشتر در فصل سرد زمستان استفاده می‌شود.

همچنین در قسمت فوقانی محراب دولابچه‌ای در دیوار تعبیه شده كه سه متر طول و دو متر عرض دارد. دولابچه، از چوب عود ساخته شده و با تیغه‌های طلا زینت یافته و از حلقه های زرین برای تزئینات آن به کار گرفته شده. در مسجد جامع عباسی اصفهان واقع در میدان نقش جهان چهارمنار بسیار زیبا دیده می‌شود كه شاهكار معماری عصر صفوی است و از نظر كاشیكاری و تزئینات دیگر از شاهكارهای هنری محسوب می‌شود. 

دو منار آن كه در طرفین گنبد قرار دارد، هر كدام به ارتفاع ۴۸ متر می باشد. ارتفاع هر یك از دو منار دیگر كه در سردر مسجد قرار گرفته ۴۲ متر است. نقوش اسلامی این دو منار به صورت ختایی شطرنجی بر روی زمینه فیروزه‌ای می‌باشد. هنر معماری این منارها طوری است كه از قیصریه آنها را رو به روی هم می‌بینیم. مسجد جامع عباسی، شاخصه¬‌ی مهم معماری دوران صفوی و میدان نقش جهان است.

پلان میدان نقش جهان و موقعیت قرارگیری مسجد شاه

پرسپکتیو میدان نقش جهان

مقطع گنبد مسجد شاه اصفهان

در پی‌ زلزله ۲۳ ربیع‌الا¸خر ۱۲۶۰ق‌/۱۲ مة ۱۸۴۴م‌، مناره‌های‌ ایوان‌ جنوبی‌ از بدنه‌ جدا شد و در خود ایوان‌ نیز شکاف‌های‌ عمیق‌ پدید آمد. سبب‌ این‌ ویرانی‌ها در حقیقت‌ زلزله‌ نبود، بلکه‌ علت‌ واقعی‌ آن‌ ضعف‌ زیرسازی‌ و فشار مناره‌ها و طاق‌ ایوان‌ و در نتیجه‌ نشست‌ بنا، ناشی‌ از شتاب‌ در کار ساختمان‌ مسجد بود و زلزله‌ آن‌ را آشکار ساخت‌. در ۱۲۶۱ق‌ به‌ فرمان‌ محمدشاه‌ قاجار بدون‌ آنکه‌ هیچ‌گونه‌ تعمیر اساسی‌ صورت‌ گیرد، تنها کاشی‌های‌ فرو ریخته‌ را تعویض‌، و کتیبه‌ای‌ حاکی‌ از تعمیر مسجد به‌ نام‌ او بر پیشانی‌ ایوان‌ نصب‌ کردند. در بهار ۱۳۱۰ش‌/۱۹۳۲م‌، کاشی‌های‌ نصب‌ شده‌ در ۱۲۶۱ق‌ فرو ریخت‌ و شکاف‌های‌ پوشانده‌ شده‌ با گستردگی‌ بیشتر نمودار شد و بنا در خطر فروپاشی‌ قرار گرفت‌. کار مرمت‌ ایوان‌ و مهار کردن‌ مناره‌ها با کلاف‌های‌ آهنی‌ و متصل‌ ساختن‌ آن‌ها به‌یکدیگر در ۱۳۱۶ش‌ به‌دست‌ استادحسین‌ معارفی‌، معمار ابنیة تاریخی‌ اصفهان‌، انجام‌ پذیرفت‌. در سال‌های‌ بعد نیز مرمت‌های‌ اساسی‌ در دیگر بخش‌های‌ مسجد از جمله‌ در ایوان‌های‌ شرقی‌ و غربی‌، سر در و جلوخان‌ و هشتی‌ ورودی‌، مدرسه‌ها و... صورت‌ گرفت‌.


تحریریه معماری آرل