دمیدن روح به شهر

فضا به تنهایی با کالبد خود مفهومی ندارد بلكه با حضور انسان و شکل گیری فعالیت انسانی معنا می یابد؛ فضای جمعی با زندگی شهری و دمیدن روح جمعی در کالبد شهر آفریده می شود. این نوع فضا به عنوان فضایی شهری که حیات مدنی در آ ن رخ می دهد، نقش پررنگی در شهر دارد که براساس سیر تاریخی در فضاهای شهری شکل گرفته است. این نوشتار تلاشی برای توصیف و توضیح وجوه مختلف این مفهوم است و به عنوان محور نقد و بررسی کالبدهای شهر تهران در این پرونده انتخاب شده است.

سکونت مفهومی است که علاوه بر نیاز انسان به مسکن، نیاز او به حضور در شهر را نیز مطرح می کند. توده و فضا دو جزء شکل دهنده شهر هستند که به واسطه این نیاز انسان پدید آمده اند. توده شامل ساختمان های شهر، فضای شهر و فضای تمام فضاهای منفی میان توده های ساختمانی است که تنها ماهیت جغرافیایی دارد. فضای شهری (Urban Space) میان تودهای موجود در شهر، مانند خیابان، کوچه، پیاده راه، پارک ها، میادین، حیاط خانه ها و زمین های متروکه را در بر می گیرید. این نوع فضا در حقیقت "اسم ماده" است که ویژگی کالبدی شهر را بیان می کند. بر این اساس "شاخص کالبدی" معیار اصلی در سنجش فضاهای شهری محسوب می شود. با پررنگ شدن حضور انسان در شهر، ادبیات شهری به این نکته پی برد که فضاهای شهری هم ارزش نیستند و دیگر نقش کالبدی، تنها معیار شکل گیری فضاهای شهر نست. در پی آن فضاهای عمومی و خصوصی مطرح شدند که جزئی از فضای شهری هستند. پیوند حقوق شهرون دان با فضای شهری، فضاهای عمومی را پدید آورد که در پیدایش آن بود و عمومیت و عدم تعلق به فضا در آن اهمیت یافت. در واقع قوانین عمومی عامل نظم بخشی به این فضا است که بر حسب آن مردم به آن دسترسی فیزیکی و بصری دارند. در نگاهی دقیق تر، فضاهای شهری با هم یکسان نیستند و در میان آن ها می توان فضاهایی را یافت که حالت عمومی تری دارند. ویژگی خاص این فضا اجازه دادن به حضور گروه های متفاوت مردم، صرف نظر از موقعيت اجتماعی، قومیت، تحصیلات و جنس آنها است.

در ادامه روند تغییر فضاهای شهری، فضای جمعی به عنوان یک پدیده رو به تکامل مطرح شد. این نوع از فضای شهری بر خلاف فضاهای عمومی که مخاطبان آن مانند مسافران یک اتوبوس هدف واحدی ندارند، کیفیت جدیدتری از فضا را تعریف می کند که در آن تعامل مخاطبان و دیدارهای اجتماعی با هدف مشترک رخ می دهد. در فضای جمعی علاوه بر صورت گرفتن دیدار، ارتباط و تعامل، افراد جامعه هویت واحد می یابند و عموم متكثر به عموم واحد تبدیل می شوند. "شاخصه اجتماعی" به عنوان ویژگی بارز یک جامعه، اساس تعریف فضای جمعی است. در این نوع فضای شهری علاوه بر توجه به دو شاخصه کالبدی و حقوقی، شکل گیری " روح جمعی " و پرداختن به خصلت های اجتماعی انسان در محیط زندگی شهری حائز اهمیت است.

فضای جمعی از مهم ترین عناصر ساخت فضایی شهر است که در ادوار مختلف تاریخی یک ملت شکل می گیرد. این عنصر که فعالیت های مختلف فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و... در آن جریان داشته است، همیشه با قلب تاریخ شهر تپیده و سرگذشت آن را روایت کرده است. در میان فضاهای مختلفی که برای انواع فعالیت های اوقات فراغت شناخته می شود، فضای جمعی شهر از جایگاه ویژه ای برخوردار است. این فضا جایی است که در آن انسان ها گرد هم می آیند تا یکدیگر را ببینند، روابط متقابل ایجاد کنند و تجربیات معنوی و اجتماعی خود را در معرض شناخت و استفاده یکدیگر قرار دهند. فضای جمعی فضایی است که با ساختار شهر و شیوه زندگی شهروندان در تمام ساعات شبانه روز ارتباط مستقیم دارد و صرفا به مسیرهایی برای عبور یا گذراندن اوقات فراقت منحصر نمی شود؛ بلکه فرصتی برای مکث و دیدار ساکنان شهر است. رونق و توسعه روابط در فضای جمعی مستلزم تفکیک نشدن حرکات (سواره و پیاده) اقشار مختلف (افراد با سن و جنسیت مختلف) ا ز هم است. این امر اساس " نظریه اختلاط در فضای جمعی " را تعریف می کند. فضای جمعی جز جوانب فیزیکی و کالبدی خود، نوعی فضای ادراکی و نمادین، با خصلتی نظام مند و ماهیتی مرکب است که با زبان اجتماعی و فرهنگ جامعه پیوند ناگسستنی دارد و نسبیت فرهنگی و اجتماعی جامعه در ادراک آن موثر است".

تحقق حیات مدنی در شهر نیازمند اجتماع انسانی در فضاهای شهری است. اگر حیات مدنی را محصول کنش های جامعه به منظور رسیدن به منافع مشترک بدانیم، فضای جمعی بستری برای ظهور حرکت های اجتماعی و پیوند دهنده اعضای جامعه است. همان طور که شهر پدیده ای پویا و دارای ارگانیسمی زنده است، فضای جمعی به عنوان بخشی از این سیستم و در ترکیب با دیگر مؤلفه های منظر شهری در حال تغییر و تکامل است. این امر از شیوه حضور انسان ها و ارتباط آن ها در فضای جمعی ناشی می شود؛ بنابراین فضای جمعی عاملی مرتبط با راهبردهای توسعه اجتماعی است که آن را فراتر از یک فضای شهری به یک پدیده منظرین بدل می کند.

شاخص ها و معیارهای مؤثر در شکل گیری فضای جمعی موفق

با توجه به نقشه ایی که فضای جمعی در منظر شهری ایفا می کند، اهمیت ویژگی های این فضاها دوچندان می شود؛ زیرا به صرف شکل گیری یا ایجاد فضای جمعی نمی توان اهداف و اتفاقاتی را که در بحث قبل به آن پرداخته شد را دنبال کرد؛ بلکه فضایی که قرار است در شهر به عنوان یک فضای جمعی موفق و تأثیرگذار تعریف شود، به شاخص ها و معیارهایی نیاز دارد. نخستین معیار در این ارزیابی، مربوط به شیوه پدید آمدن فضای جمعی است. فضای جمعی را مردم انتخاب می کنند؛ زیرا این فضا بر اساس ظرفیت هایی پدید می آید که از جانب مردم پذیرش می شوند؛ بنابراین بستری که فضای جمعی در آن شکل می گیرد به صورت نقاط تصادفی در شهر گزینش نمی شود؛ بلکه این نقاط برپایه ظرفیت های بالقوه و معیارهایی از جمله قداست، برجستگی و اقبال اجتماعی که موجد ارزش یافتن در ذهن مردم می شوند، به صورت فضای جمعی ظهور می یابند. این اقدام همان واکاری است که طی آن فضای جمعی در مکان های شناسایی شده با تکیه بر کنش های مردمی رشد می یابد.

الف) موقعیت و شیوه دسترسی

یکی از شاخص های مکان یابی فضای جمعی، موقعیت فیزیکی آن در شهر است. مسلماً این گونه فضاها اغلب در نقاط مرتفع یا مکان هایی که دارای شرایط آب و هوایی نامناسب هستند، شکل نمی گیرند؛ زیرا انسان هر آ نجا که آسوده باشد حضور می یابد و تجمع می کند. البته ممکن است در برخی موارد استثنا، با توجه به غلبه شاخص های دیگر مانند ارزش های مردمی، موقعیت جغرافیایی در اولویت های بعدی قرار گیرد. به این ترتیب دسترسی آسان به فضای جمعی اهمیت می یابد. این همان دلیلی است که باعث می شود بیشترین فضاهای شهری زنده و پویا در نقاط تلاقی شریان های اصلی شهر واقع شوند. از آ نجاکه زندگی فضای جمعی به فعالیت های انسانی وابسته است، هرقدر بهانه های حضور وی در این فضاهای شهری بیشتر شود، پاسخ دهی آن نیز افزایش می یابد. به این ترتیب زمانی که فضای شهری در همجواری راه های مهم شهری قرار می گیرد، می تواند خود را به عنوان فضای جمعی مطرح کند و نقشی در ادراك مردم از شهر داشته باشد.

لازم به یادآوری است که این تلاقی صرفا به محورها و راه های شهری محدود نمی شود؛ بلکه قرارگیری فضای جمعی در کنار عناصر و نقاط عطف شهر از دیگر شاخص های موفقیت آن محسوب می شود. مکا ن ها و به ویژه فضاهای شهری تاریخی مهم ترین عامل در شکل گیری خاطره جمعی مردمان شهر هستند که به واسطه حادثه ها و رخدادهای تاریخی، خاطرات بسیاری را طی سالیان طولانی در ذهن شهروندان شکل داده اند. پدیدآمدن فضای جمعی در کنار این چنین نقاط عطفی، سهم تاریخی ساکنان از شهر را تقویت و نقش این فضا را در منظر شهری پررنگ می کند. البته بناها و ساختمان های نوینی که به نشانه های شهر تبدیل شده اند و شخصیتی مستقل در شهر یافته اند هم می توانند اين كاركرد را داشته باشند؛ چراکه نشانه های شهری به خاطر نقش قدرتمندی که در ذهن عمومی جامعه دارند، با همراهی فضای جمعی، آن را به عرصه ای تأثیرگذار در شهر مبدل می کنند.
اقدام دیگری که می تواند موفقیت فضای جمعی را محقق کند، شکل گیری آن در مرکز شهر و نزدیک به هسته اصلی آن است. این قسمت از شهر به دلیل دارابودن موقعیت استراتژیک و بسیاری از شاخص هایی که به آن اشاره شد، ظرفیت های فضای جمعی را چند برابر کرده و آن را مستعد حضور و کنش های انسان می کند. فضاهای جمعی که در مراکز شهر پدید می آیند به واسطه قرارگیری در مرکز توجه جامعه، همواره کارا و پویا هستند؛ زیرا مهم ترین عامل زنده ماندن فضای جمعی توجه به خاطره جمعی از فضا است. البته این اتفاق مدیریت مناسب مرکز شهر را می طلبد. سلطه نداشتن ماشین بر انسان پیاده، جلوگیری از تخریب و فرسودن بافت و ایجاد فضاهای مناسب برای مکث کردن می تواند یاری رسان مرکز شهر برای تحقق این امر باشد.

ب) طراحی

سیمای یک فضای جمعی، نمود کالبدی ساختارهای ذهنی ساکنان شهر و آینه تمام نمای سیاست ها، افکار، اندیشه ها و فرهنگ آن جامعه است. پس از مکان یابی نقطه ای که فضای جمعی باید در آن واکاری شود، داشتن "عرصه گشاده" مهم ترین معیار در طراحی فضای جمعی محسوب می شود. این معیار از طریق شاخص هایی چون استفاده از پلان آزاد در طراحی فضای جمعی، استفاده حداقلی از موانع مصنوع و طبیعی و خردنکردن فضا با عناصر شیوه پدید آمدن این عرصه در قالب طرح منظر شهری اهمیت می یابد. طراحی، در طرح فضای جمعی دست یافتنی است. عرصه گشاده یک فضای جمعی می تواند موجب ارتباط بیشتر مخاطبان آن فضا باهم و به دنبال آن تبدیل به مکانی برای وقوع فعالیت های مختلف انسانی شود. تناسبات این عرصه نسبت به موقعیت قرارگیری آن در شهر و کارکرد آن که می تواند در مقیاس محلی، منطقه ای یا شهری باشد، متغیر است.
معیار دیگر در طراحی فضای جمعی حضور و دیدار تمام شهروندان با سنین مختلف در آن است. توجه به این معیار در طراحی فضای جمعی بر اساس " نظریه اختلاط " صورت می گیرد. قرارگیری کاربری های مختلط و عناصر منظر متناسب با کارکرد این فضاها در اطراف آن ها باعث ورود تمام اقشار به آن و ادامه حیات فضای جمعی به عنوان موجود زنده در شهر می شود. در این بین پدیدآمدن فضای جمعی در تلفیق با زندگی جاری مردم نیز به حضور پررنگ مردم در آن و به دنبال آن، رونق و توسعه فضای جمعی در شهر منجر می شود.
شاخص های دیگر که در طراحی فضای جمعی باید به آن ها توجه داشت، جلوگیری از آلودگی بصری و داشتن رویکرد طبیعت گرایی در این فضاها است. استفاده از فرم طبیعی زمین و عناصر طبیعی چون آب و گیاهان مختص به هر منطقه نقش بسزایی در افزایش حس مطلوبیت این فضاها دارد. این شاخص های مکمل به همراه معیارهای اشاره شده در قسمت های قبل باعث پدید آمدن فضای جمعی موفق در شهر می شود که در ادامه حیات خود ابزاری مناسب برای مدیریت شهری به منظور تحقق اهداف منظر شهری خواهد بود.

ج) مدیریت

پس از شناسایی موقعیت و پدیدآمدن فضای جمعی، ادامه حیات آن اهمیت می یابد. این مرحله به عنوان مسئله اصلی در مدیریت شهری شناخته می شود که از طریق آن، فضای جمعی در زمان های مختلف چهره های متنوعی به خود می گیرد. در نظرگرفتن عملکردهای مختلف در بازه های زمانی تعیین شده در طول سال باعث دمیدن نقش های متنوع به فضا برای کارایی آن در تمام زمان ها می شود. این امر مستلزم برنامه ریزی و مدیریت فضای جمعی پس از مرحله طراحی است. برگزاری جشنواره های گوناگون، نمایش های خیابانی و تبدیل فضای جمعی به فضایی برای برگزاری مسابقات یا فضایی برای پشتیبانی خدمات شهری از جمله اقداماتی است که برنامه ریزی آنها در این فضا، آن را به موجودی زنده در شهر بدل خواهد کرد. می توان تأکید کرد امروزه رویکردها و دیدگاه های مختلف در برنامه ریزی و مدیریت فضاهای جمعی، آن را به نقشی به مثابه نماد و سمبل، قدرت، ویترین شهری، فضای مدنی، بازار شهر و فضای محلی در شهر تبدیل کرده است.

جمع بندی

فضای جمعی باید به منظور نقش آفرینی صحیح شاخصه ها و معیارهایی داشته باشد و صرفاً شکل گیری یا ساختن آن نمی تواند مؤثر افتد. ظرفیت ها و ارزش فضایی، موقعیت جغرافیایی، قرارگیری در نقاط تلاقی راه ها و عناصر تاریخی، نزدیکی به مرکز شهر، مرز داشتن، گشایش فضایی، هویتمندی، حضور کاربری های متنوع و تزریق فعالیت های مختلف از جمله این شاخص ها هستند که در سه عامل مکان یابی طراحی مدیریت گنجانده می شوند. بر این اساس می توان با چنین استراتژی ای دلایلی را که به موفقیت فضای جمعی منجر شده است در این سه مرحله درنظر داشت و کنترل کرد تا فضایی که پدید می آید به عنوان فضای جمعی که ادراک شهروندان از شهر و منظر شهری را محقق می کند، تعریف شود.

تحریریه معماری آرل
نویسندگان :
آرمان مینیاتور سجادی کارشناس ارشد معماری منظر دانشگاه بین المللي امام خمینی (ره) قزوین
شروین گودرزیان، کارشناس ارشد معماری منظر دانشگاه بین المللي امام خمینی(ره) قزوین
منبع :
بازنشر از ماهنامه همهشری معماری