مسجد حاج ابوالفتح، یادگار استاد لرزاده در قلب بافت تاریخی طهران

مسجد حاج ابوالفتح و حوزه فتحیه ، مسجدی از دوران ناصرالدین شاه قاجار ، مسجدی که طلابی مثل شهید مطهری ، امامی کاشانی و … تربیت کرده ، مسجدی که واعظانی مثل شیخ فلسفی ، شیخ مروارید ، شیخ احمد کافی و … داشته ، مسجدی که قیام ۱۵ خرداد برای اولین بار از آن شروع شد ، مسجدی که شیخ احمد کروبی در آن دستگیر شد و مسجدی که هنوز ثبت ملی نشده است.


آدرس مسجد حاج ابوالفتح و حوزه فتحیه : استان تهران ، شهر تهران ، میدان قیام (شاه سابق) ، ابتدای خیابان ری (سپهبد رزم آرای سابق) ، شماره ۲۹۰ و محدود به کوچه شهید مهدی مرعشی نجفی تهرانی نژاد از شمال به شماره پلاک ۶ و ۸ ، خیابان ری از شرق و بن بست جهرمی از جنوب


شماره ثبت در فهرست آثار ملی ایران : تاکنون مسجد حاج ابوالفتح و حوزه فتحیه فهرست آثار ملی به ثبت نرسیده است.


مختصات جغرافیایی ، آب و هوا ، نقشه مسجد حاج ابوالفتح (فتحیه) و … :
E 51″26’12.03 N 35″40’13.91

ارتفاع از سطح دریا : ۱۱۴۲ متر

پیرامون نام (وجه تسمیه) : با توجه به اینکه بانی مسجد حاج ابوالفتح فتحیه بوده نام مسجد به حاج ابوالفتح و نام حوزه به اسم «فتحیه» نامگذاری شده است.


دوران و بانی اثر : مسجد حاج ابوالفتح (فتحیه) در دوران قاجار و در زمان ناصرالدین شاه توسط حاج ابوالفتح (فتحیه) از تجار معروف بلور فروش تهرانی که در چاله میدان سکونت داشته ، بنا شد ، می گویند در زمان مرگ حاج ابوالفتح ، ایشان ۲۰۰ هزار تومان سرمایه داشته است.

امکان بازدید : در زمان نماز امکان بازدید مهیاست.

پیشینه و تاریخچه :

بر اساس وقف نامه مسجد حاج ابوالفتح و حوزه فتحیه قدمت آن به سال ۱۲۸۵ ه خورشیدی و ۱۲۹۷ ه قمری باز می گردد. البته در اسناد دوران قاجار ، تاریخ دقیق احداث مسجد و حوزه علمیه حاج ابوالفتح (فتحیه) ذکر نشده است. طبق کتیبه موجود در بالای ورودی ، سال ۱۲۶۶ ه خورشیدی (۱۳۰۵ ه قمری) عملیات احداث مسجد حاج ابوالفتح (فتحیه) ، حوزه علمیه ، آب انبار و … پایان یافته است و به نام بانی آن ، حاج ابوالفتح نام گذاری شده است. با توجه به کتیبه موجود قدمت مسجد و حوزه علمیه حاج ابوالفتح (فتحیه) به ۱۲۵ سال قبل باز می گردد. البته در سال ۱۳۲۰ مسجد و حوزه به علت خیابان کشی و … به صورت مخروبه درآمده بود که به همت آیت الله سید مرتضی لنگرودی دوباره احیاء شد.


وقایع تاریخی مهم در مسجد :

وقایع و اتفاقات بی شماری در مسجد و حوزه علمیه حاج ابوالفتح (فتحیه) رخ داده است که به اختصار می توان به موارد ذیل اشاره کرد؛ تاسیس هئیت مرتضویون ، برگزاری جلسات هئیت موتلفه در سالهای ۱۳۴۲ تا … ، اولین تجمع مردم در مسجد و تظاهرات به سمت دانشگاه تهران به خاطر دستگیری امام خمینی در سال ۱۳۴۲ در شهر تهران ، بازداشت شیخ احمد کروبی (پدر شیخ مهدی کروبی) توسط ساواک در سال ۱۳۴۷ در مسجد حاج ابوالفتح ، مراسم ختم طیب حاج رضایی در سال ۱۳۴۲ ، ختم مرشد قاسم از پهلوانان به نام در سال ۱۳۴۶ ، سخنرانی آیت الله خامنه ای در سالهای ۱۳۵۸ و ۱۳۵۹ هر شنبه در مسجد و …

نکته ۱ : به دلیل اینکه اولین قیام ۱۵ خرداد در این مسجد شکل گرفت نام میدان نزدیک مسجد حاج ابوالفتح از شاه (بعد از انقلاب) به میدان قیام تغییر پیدا کرد.

مشخصات و معماری مسجد حاج ابوالفتح و حوزه فتحیه:
در نمای بیرونی مسجد و حوزه علمیه حاج ابوالفتح (فتحیه) گلدسته و گنبدی قابل مشاهده نیست و نمای بیرونی مسجد حاج ابوالفتح آجر سه سانتی است و تمامی جداره های بیرونی مسجد تبدیل به واحد تجاری شده است که قالب آنها موتورسازی و یا فروشندگان قطعات موتور است. به نوشته حجت بلاغی مساحت مسجد حاج ابوالفتح و حوزه فتحیه ۴۱۸ متر بوده اما اکنون با گسترش فضای مسجد حاج ابوالفتح مساحت آن ۱۸۴۳ متر می باشد. این مسجد دارای ۳ شبستان ، ۱ صحن ، کتابخانه ، آشپزخانه ، سرویس بهداشتی و ۲۹ حجره جهت طلاب است.

مسجد و حوزه علمیه حاج ابوالفتح (فتحیه) ۴ ورودی در ۳ ضلع شمالی ، جنوبی و شرقی دارد. ورودی ضلع جنوبی از بن بست جهرمی وضوخانه بوده و هیچگونه معماری خاصی ندارد و به حیاط پشتی ، واحد سرایداری مسجد حاج ابوالفتح و سرویس های بهداشتی دسترسی دارد. ورودی ضلع شرقی در خیابان ری بوده و به شبستان راه دارد ، این درب فلزی و سه لنگه است و بالای آن تابلویی مزین به آیه ۵۵ سوره زاریات و نام مسجد حاج ابوالفتح و سال تاسیس آن ذکر شده است.

در ضلع شمالی در کوچه شهید مهدی مرعشی نجفی تهرانی نژاد دو درب ورودی قرار دارد ، یک درب که به شبستان راه دارد و ورودی بانوان به مسجد است و ورودی اصلی یک درب آهنی طوسی رنگ دولنگه است که بالای آن تابلوی نئونی نصب شده و قسمتی از آیه ۱۰۸ سوره توبه به شرح «فیه رجال یحبون ان یتطهروا» که معنی آن در ذیل ذکر شده ؛ «در آن مردانی هستند که دوست دارند پاک شوند» و در بالای آن مجموعه کاشی کاری های فوق العاده زیبایی مشاهده می شود ، که به خط ثلث نوشته شده است :

"یرفع الله الذین امنوا منکم والذین أوتوا العلم درجات و الله بما تعلمون خبیر ، تجدید بنای مدرسه به اهتمام آقای حاج ابوالفتح فتحیه متولی وقت در تاریخ ۱۳۳۷ انجام پذیرفت."

در بالای آن قوس طاق نما از نوع قوس تیز است ، زمینه لاجوردی کاشی های این قسمت ، با اسلیمی های ظریف و گل های ترنج و ختایی مزین شده است . در دو سمت بالایی در ترنج های زرد رنگ عبارتهای «یاقاضی الحاجات» و «یا کافی المهمات» نقش بسته است. و در مرکز بالا حفره ای تعبیه و در بالای آن عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم» نوشته شده است.

در بالای این قوس کتیبه ای کاشی کاری شده با خط سفید نستعلیق به شرح ذیل سر در این ورودی است:

"هو الواقف علی الضمایر ، در عهد دولت خسرو صاحبقران ناصرالدین شاه قاجار خلد الله ملکه ، بنای این مسجد و مدرسه مشهوره به فتحیه را مرحمت و غفران پناه الحاج ابوالفتح تاجر (رحمه الله علیه) فرمود به سعی و اهتمام فرزند ارجمند ارشدش عالی جناب عمده التجار آقا میرزا عباسعلی در سنه ۱۳۰۵ ه ق اتمام پذیرفت."

از این درب که وارد شوید پس از یک پیچ حجاب و چند پله ورودی به صحن مسجد و حوزه علمیه حاج ابوالفتح (فتحیه) راه پیدا می کنید. در همین راهرو یک کاشی کاری مستطیل شکل به ارتفاع حدودی ۲ متر و عرض یک متر با نقش های اسلیمی دیده می شود که در مرکز آن در ترنجی جمله «بسم الله الرحمن الرحیم ، نصر من الله التوفیق» نقش بسته است. البته متاسفانه نم و رطوبت در حال تخریب این کاشی کاری است.

صحن مسجد و حوزه علمیه حاج ابوالفتح (فتحیه) مستطیلی است؛ به ابعاد ۲۷ متر در ۱۸ متر که از همان راهرور ۳ پله پایین تر است ، در مرکز صحن مسجد و حوزه علمیه حاج ابوالفتح (فتحیه) حوضی به ابعاد ۹ در ۵ متر و چندین درخت چنار در همین صحن قرار دارد و در وقف نامه ذکر شده است ، نماز گزاران می توانند از آب این حوض جهت وضو بهره ببرند. ۴ گوشه حوض ۴ باغچه L شکل قرار دارد و در آنها درختهای توت و نارنج و خرمالو کاشته شده است. گرداگرد این حوض ، حجره های حوزه علمیه حاج ابوالفتح (فتحیه) قرار دارد. ۱۶ حجره در طبقه پایین و ۱۳ حجره در طبقه بالا ، که مساحت آنها یکی نیست . که از این تعداد حجره ها ، ۲ حجره به مدیریت مدرسه و دفتر حوزه و ۴ حجره به کلاس درس و بقیه متعلق به اقامت طلاب است .


نکته ۲ : طبق وقفنامه طلاب شهرستانی فقط می توانند از حجره های حوزه فتحیه استفاده کنند و در هر حجره فقط ۱ نفر در آن بیتوته شبانه داشته باشد. هر طلبه که به وطن خود بر می گردد اگر تا ۴۰ روز مراجعت نکند ، تعلق او از حجره منقطع می شود و مهمان غیر طلبه بیش از ۳ شب نمی تواند در حجره بماند و هر طلبه در طول سال ۱۰ مرتبه بیشتر نمی تواند میهمان داشته باشد و …


نکته ۳ : طبق وقفنامه یک نفر نمی تواند صاحب ۲ منصب در مسجد و حوزه علمیه حاج ابوالفتح (فتحیه) باشد.

در ضلع جنوبی صحن مسجد و حوزه علمیه حاج ابوالفتح (فتحیه) ، شبستان جنوبی قرار دارد که نوار کاشی کاری شده سر در شامل آیات سوره مبارکه «بینه» است و تاریخ ساخت آن به سال ۱۲۷۳ ه خورشیدی بر می گردد. طاق نما از نوع قوس تیز شامل اسلیمی های سفید و لاجوردی است و ترنج هایی در آن دیده می شود و در حاشیه آن از آجر قزاقی استفاده شده است و در مرکز کتیبه هایی از جنس آهن و تصویری از آیت الله روح الله خمینی نصب شده است. شبستان جنوبی ۵۰ سال قبل به طور کامل تخریب و بازسازی شد و از این شبستان به عنوان سالن مطالعه ، امتحان طلاب و کلاس درس استفاده می شود.


کتابخانه مسجد و حوزه علمیه حاج ابوالفتح (فتحیه) در ضلع جنوبی حیاط در دهه ۳۰ به همت امام جماعت وقت حاج سید مرتضی لنگرودی تاسیس شده و حدود ۴۰۰۰ هزار جلد کتاب مرجع در آن قرار دارد.


می گویند در ضلع شمالی مسجد حاج ابوالفتح آب انبار نسبتا بزرگی قرار دارد که توسط واقف برای تامین آب مسجد و حوزه فتحیه ساخته شده اما بعد از مدتی به علت عدم کارآیی پر شد ، البته دوباره خالی و به عنوان انبار کالا از آن بهره برداری می شود ، البته من که نتوانستم آب انبار را ببینم .


نکته ۴ : اتاقی که بر روی این آب انبار ساخته شده برای مردمی که صلاحیت تعلیم اطفال مسلمین را دارد وقف شده است.

در ضلع جنوبی راهرویی وجود دارد که شما را به حیاط جنوبی در بن بست جهرمی هدایت می کند . در قسمت شرقی یک درب با سه پله ورودی ، شما را پس از یک هشتی به شبستان رهنمون می کند، در بالای این درب کاشی خشتی لاجوردی موجود است که در مرکز و زیر طاق آن «علی ولی الله» و در چپ و راست آن «لااله الا الله» و «محمد رسول الله» نوشته شده و در بالای آن کتیبه ای آیات ۱۳۳ تا ۱۳۵ سوره آل عمران نقش بسته است. اتاق هشتی شامل ۸ طاسه از جنس کاشی معرق می باشد. حد فاصل طاسه ها داخل ترنج بند ، چهارکنج ، صفات خدواند نظیر : (یا مهیمن ، یا خالق ، یا فتاح ، یا غفران و …) نوشته شده و فضای داخل طاسه ها با ۱۲ ترنج مشابه تزئین شده است که در نهایت به یک شمسه ۱۲ ترک ختم می شود.

پس از گذر از این هشتی زیبا وارد شبستان اصلی مسجد حاج ابوالفتح به طول ۲۷ در ۱۱ متر می شوید ، در مرکز آن نورگیری در سقف قرار دارد . داخل شبستان ۱۲ ستون در ۲ ردیف ۶ تایی به صورت موازی از جنس آهن وجود دارد. گنبدخانه شبستان دارای قطری به انداره ۷ متر است ، داخل گنبد خانه شامل ۱۲ طاسه است که داخل طاسه ها به وسیله کاشی های معرق با زمینه فیروزه ای و طرح های گل و بوته تزئین شده و معماری همه طاسه ها شبیه به یکدیگر است . در داخلی ترین فضای هر طاسه درون یک شمسه نام یکی از ۱۴ معصوم ، به رنگ زرد نوشته شده است.

محراب شبستان شرقی در ضلع جنوبی شبستان واقع شده و به شکل یک نیم هشت است . ازاره دیوارهای محراب تا ارتفاع نیم متری سنگ شده و در کتیبه ای در نوک تیزه فضای طاقی شکل محراب ، روی کاشی لاجوردی نوشته شده است : انما یتقبل الله و … هره چینی اطراف دهانه محراب به صورت طاق رومی آجری نقش بسته و نام معمار بدین شکل «عمل استاد ابوالقاسم معمار سوسن دوست» در حاشیه دو یال پشتی محراب به شکل طاق با خط سفید ثلث ، روی کاشی خشتی سوره مبارکه «جمعه» نوشته شده است. سقف محراب نیز دارای ترنج بندهای چهار تند است. البته روی دیوار این محراب تاریخ مرمت آن ۱۳۷۱ ه خورشیدی ثبت شده است.

نکته ۵: از معماران به نام مسجد می توان به نام های حاج ابوالقاسم معمار سوسن دوست و حسین لرزاده اشاره کرد .


از امامان جماعت و شهره می توان از آیت الله سید مرتضی مرتضوی لنگرودی و فرزندانشان حسن و حسین لنگرودی ، آیت الله حاج سید فخرالدین فیض دزفولی ، آیت الله حاج شیخ علی اصغر وحید طهرانی ، سید عبدالحمید خویی و … نام برد.


و از واعظان معروف می توان ؛ شیخ محمد تقی فلسفی ، حاج شیخ علی اصغر مروارید ، شیخ احمد کافی ، شیخ فضل الله مهدی زاده محلاتی ، شیخ حسین انصاریان ، جواد مناقبی ، جمال مرتضوی ، عباسعلی اسلامی و … نام برد.

طلاب به نام مسجد حاج ابوالفتح :

آیت الله شهید مرتضی مطهری ، آیت الله امامی کاشانی ، آیت الله شیخ علی اوسطی ، حجت الاسلام سید صادق زیاری ، آیت الله حسن زاده آملی ، آیت الله سید حسن مرتضوی لنگرودی ، آیت الله محمد تقی جوادی ، حاج شیخ علی اصغر صفار هرندی (پدر محمد حسین صفار هرندی)


یکی از موذنان مسجد حاج علی اصغر کنعانیان بود که هنوز هم اذان ایشان از صدا و سیما گاهی اوقات پخش می شود.


این مسجد بیش از ۴۰۰ رقبه موقوفه دارد که شامل بیش از ۱۰۰ باب دکان ، ۹۰ باب خانه ، ۱ باب طویله ، ۲ اب انبار ، یک کاروانسرا می باشد.


نکته ۶ : در وقف نامه آدرس کاروانسرا در ضلع شرقی مسجد ذکر شده بود ، خیلی دنبال این کاروانسرا گشتم پیدایش نکردم اما در تصاویر هوایی سال ۱۳۲۵ کاروانسرا را دیدم ، که متاسفانه در حال حاضر تبدیل به پارکینگ شده است.

متولیان و خانواده حاج ابوالفتح فتحیه:

بعد از فوت حاج ابوالغتح فتحیه فرزندش میرزا عباسعلی فتحیه عهده دار مسجد بود که ۵ فرزند داشت ؛ محمدرضا ، تقی ، ابوالفتح ، اکرم و محسن که هر کدام به غیر از اکرم مدتی متولی بودند . ابوالفتح فرزند نداشت و محسن ۴ دختر ، لذا فرزند محمدرضا به نام جعفر متولی مسجد شد و پس از فوت فرزندش محمدرضا فتحیه متولی فعلی مسجد است.


منابع:

- کتاب مساجد دیرینه سال تهران ، بنیاد ایرانشناسی
- پایگاه اطلاع رسانی ۱۵ خرداد ۴۲ (۱ ، ۲ و ..)
- سایت آیت الله العظمی حاج سید مرتضی لنگرودی در خصوص حوزه فتحیه
- مصاحبه مجله حوزه باحضرت آیة الله حاج سید محمد حسن مرتضوى لنگرودى ، فروردین و اردیبهشت ۱۳۷۲، شماره ۵۵
- موسسه مطالعات پژوهشهای سیاسی ، مصاحبه با اسدالله بادامچیان درخصوص تظاهرات عاشورای ۱۳۴۲
- سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران ، مصاحبه با اسدالله بادامچیان در خصوص مسجد حاج ابوالفتح
- باشگاه خبرنگاران جوان صدا و سیما
- گفتگو با علی حبیب اللهیان ، نشریه آموزشی حزب موتلفه اسلامی به نام ذکر
- کتاب خـاطـرات احمـد احمـد ، به کوشش: محسن کاظمی ، انتشارات سوره مهر ، دفتر ادبیات انقلاب اسلامى
- وبلاگ حوزه علمیه حاج ابولفتح

نویسنده و عکاس : شهرام شهریار
برگرفته شده از سایت سفر نویس