اصول طراحی و معماری زندان

پایان‌نامه‌های معماری غالبا گریزی است به ایده‌آل‌ها و آمال‌های دانشجویان آن؛ فرصتی است تا به دور از محدودیت‌ها و چهارچوب‌های تدقیق‌شده گذشته، به دغدغه‌های خود بیاندیشند و در جستجوی راه‌حلی معمارانه برای آن باشند.

البته بگذریم که شتاب سرسام‌آوری که این‌ روزها همۀ ما به نوعی گرفتارش هستیم، جسارت بلندپروازی را از خیلی‌هایمان گرفته. «سپهر گودرزی» یکی از دانشجویانی بود که این جسارت را داشت که روی موضوعی درنگ کند که ما غالبا در زندگی روزمرۀمان هم از فکر‌کردن به آن گریزانیم، یعنی زندان. آن‌چه که در ادامه این مطلب خواهید خواند، شرح پروژه مختصری از پایان‌نامه ایشان است.

در طراحی زندان مشارکتی نطنز برای مجرمان زن بی‌سابقه و کم‌سابقه نگارنده تلاش کرده کالبدی به جای همۀ زندان‌هایی که امروز و از پس سال‌های دراز گذشته، کم و بیش و در همه‌جا کالبدهایی‌اند برای مجازات پیشنهاد کند؛ بناهایی که شاید بی‌ آنکه توفیق زیادی در پیش‌گیری از وقوع جرم‌های بعدی، که هدف فراموش‌شده از تشکیل نهاد زندان است، داشته باشند؛ گاه خود محملی‌اند برای جرم‌های بعدی. پس، آن‌چه نگارنده سعی کرده به آن پایبند بماند برآوردن آرزوی انتقام نیست؛ اصلاح است.

برنامۀ فیزیکی و طراحی اجزا

۱- دیوار زندان

با توجه به این‌ که رویکردی که در طراحی زندان مشارکتی به کار رفته خلاف جریان غالب است، فرار نکردن زندانیان برای وجهۀ زندان اهمیت مضاعفی دارد. اما مهم هم بود که روش‌هایی که برای رسیدن به این هدف به کار برده می‌شوند با اهداف کلی طراحی منطبق باشند و فضا را نابهنجار و ترسناک نکنند.
برای همین به جای استفاده از دیوارهای بلند و سیم‌های خاردار، برای دورتادور محوطۀ زندان دیواری دولایه در نظر گرفته شد که میان آن خندقی به ارتفاع یک طبقه حفر شده. فاصلۀ بین دو لایه در جاهایی که در بر دیوار بنایی موجود نیست چهار متر گرفته شد، که از رکورد جهانی پرش در طول در حالت درجا بیش‌تر است. اما در جاهایی که بنایی هست فاصله به ده متر (بیش‌تر از رکورد جهانی پرش سه‌گام زنان) رسانده شد تا با دویدن روی بام هم نشود از روی خندق پرید. چون بالا رفتن از دیوار و پایین آمدن از خندق و دوباره بالا رفتن از دیوار سخت و زمان‌بر است، با استفاده از چشم‌های الکترونیکی در کف خندق‌ها و همین‌طور دیدبانی از برجک‌ها می‌شود از فرار زندانی‌ها جلوگیری کرد.

دیوار خندق‌ها را، مثل بقیۀ دیوارهای زندان، در جاهایی که ممکن است دیده شوند می‌شود با نقاشی دیواری تزیین کرد. دریچه‌های بازرسی هم برای اعزام نگهبان‌ها در مواقع اضطراری و همین‌طور نظافت دوره‌ای تعبیه می‌شوند.

۲- پذیرش
۳- بند

برای حفظ حریم خصوصی زندانی‌ها و همین‌طور کاهش خطر درگیری و نیز هزینه‌های مربوط به نظارت، اتاق‌های بند تک‌نفره طراحی شدند. رعایت عدالت (در نور، دست‌رسی، معماری داخلی، غیره) بسیار مهم بود.

۴- بهداری
۵- غذاخوری
۶- کتاب‌خانه

کتاب‌خانه هم احتمالاُ بیش‌تر از آن‌که جایی ساکت و عبوس مثل کتاب‌خانه‌های دانشگاه باشد، مثل غذاخوری جایی برای معاشرت زندانیان و البته و از سر تفریح (و شاید با هم) چیز خواندن‌شان. برای مطالعه در سکوت، زندانی‌ها می‌توانند به اتاق‌شان بروند.

۷- فروشگاه
۸- بخش ملاقات و رسیدگی به امور مراجعین و ترخیص زندانیان
۹- اتاق فرمان
۱۰- اتاق استراحت نگهبان‌ها و اعزام نیرو
۱۱- سینما
۱۲- کلاس‌ها و کارگاه‌ها
۱۳- نمازخانه
۱۴- دست‌شویی‌های عمومی درون زندان
۱۵- بارانداز
۱۶- انبار
۱۷- باغ و امکانات ورزشی
۱۸- کشاورزی و دام‌داری و باغ‌داری

کانسپت زندان
پس از تعیین برنامۀ فیزیکی و طراحی اجزا، و با تخمین تجربی اندازۀ فضاها، کانسپتی حجمی بر اساس ایدۀ خیابان شکل گرفت. مسیری که با تجمع زندانیان در دو طرفش، در غذاخوری و فروشگاه و کتاب‌خانه و درب واحد‌هاشان، یادآور خاطرۀ خیابان‌های پرشور شهر باشد. این مسیر می‌توانست تا درون باغ ادامه پیدا کند و تقویت شود.»

تصویر یک- کانسپت حجمی




تصویر دو- مدل سه بعدی توسعه‌یافته طرح




تصویرسه- مدل سه بعدی توسعه‌یافته طرح



تصویر چهار- مدل سه بعدی توسعه‌یافته طرح



تصویر پنج- مدل سه بعدی توسعه‌یافته طرح



تصویر شش- بندهای تک نفره



تصویر هفت- نمای داخلی از بند تک‌نفره



تصویر هشت- پلان طبقه همکف



تصویر نه- پلان طبقه اول



تصویر ده- مقطع خندق‌ها

منبع : گروه معماری آرل ، معمارنت
گرداورنده : مسعود فلاح نرگس