رویکردهای معماری مفهومی در زمان معاصر چیست؟

به کارگیری مفاهیم گوناگون در حرفه معماری برداشت ها و دیدگاه های متفاوتی را به همراه دارد. به دنبال استقبال عمومی از ایده های ناب، مفهوم گرایی از محبوبیت زیادی در میان معماران و طراحان برخوردار شده است. هنگامی که طراح قصد دارد به نمایش یک مفهوم یا واقعه در اثر خود بپردازد معمولاً با آزادی عمل بیشتر، بینش خود را به طرح وارد و دیدگاه خود را بیان می کند. این تفاوت ها باعث می شود تا آثار متنوعی در سراسر جهان پدید آیند که هریک انعکاسی از وقایع، رویدادها، مفاهیم، آرمان ها، و ارزش های یک ملت است.
معماری در ارتباط با مفاهیم، عمدتاً تحت تأثیر نگرش و سبک فکری معمار است و می تواند نوع نگاه او را نسبت به پدیده ها و مفاهیم موجود بازتاب دهد. در عصر حاضر رویکردهای گوناگونی در معماری مفهومی مطرح می شود که نشان از وسعت و پراکندگی این حوزه دارد. در این یادداشت به دسته بندی رویکردهای معماری مفهومی می پردازیم و ضمن آشنایی با هر یک، نمونه هایی را از آثار معماران علاقمند به این عرصه برمی شماریم : 

1- پیوند با خاطرات گذشته( نوستالژیک)

آثاری که در زمره بناهای نوستالژیک قرار می گیرند عمدتاً کاربران خود را با خاطراتی از زمان های گذشته پیوند می دهند. این خاطرات معمولاً یادآور وقایع تلخ و ناخوشایند هستند و موضوعاتی مانند جنگ، اسارت، سرکوب و ... را بیان می کنند. از آن جا که معماری ابزاری برای انعکاس تاریخ و فرهنگ جامعه است می تواند روایتگر حوادثی باشد که طی اعصار پیشین روی داده و همچنان در خاطر مردم پا بر جاست.
آرامگاه کشته شدگان جنگ ویتنام در آمریکا، موزه یهود لیبسکیند و یادمان برلین از جمله نمونه های معماری مفهومی هستند که با رویکرد نوستالژیک پدید آمده اند.

2- نمایش روح زمانه ( به صورت نمایش تکنولوژیک)

تکنولوژی به عنوان واقعیت اجتناب ناپذیر زندگی مدرن موضوعی است که با ورود به معماری، رویکردی نو را به وجود آورد. طرح ساختمان کاخ شوراها پیشنهاد لوکوربوزیه در مسابقه بین المللی برای طراحی کاخ شورا در مسکو بود که نمونه بارز تجلی روح زمانه ( به صورت تکنولوژی) در دهه 30 قرن بیستم را نشان می دهد.

این نوع نگرش به زندگی مدرن در آثار معماران پیرو سبک «های تک» نظیر رنزو پیانو، ریچارد راجرز، نورمن فاستر و ... دیده می شود. اما آنچه در قالب نمایش روح زمانه و به عنوان رویکردی در معماری مفهومی مطرح می شود در پی اجرای بانک شانگهای اثر نورمن فاستر قوت گرفت.

مارشال برمن، فیلسوف آمریکایی، در توصیف این بنا آن را فراتر از سبک «های تک» و نوعی بنای یادمانی و بیانگر روح زمانه خواند. از دیدگاه برمن این ساختمان مظهر سرمایه داری نوین و سیطرۀ آن بر جهان کنونی است. بر این اساس ورود تکنولوژی به دنیای معماری افزون بر اثرات فراوانی که بر جای نهاد نوع نگاه معماران را تا اندازه ای دگرگون ساخت. تکنولوژی در سبک «های تک» نماد پیشرفت و آینده خواهی و نمایش روح زمانه یعنی نظام سرمایه داری در عصر حاضر است.
ساختمان بیمه لویدز نیز نمونه ای از این نوع نمایش در معماری «های تک» است.
 

3- مفاهیم ذهنی

توجه به مفاهیم ذهنی در معماری نشأت گرفته از رویکردهای انسان گرایانه است. از جمله معمارانی که به این مفاهیم توجه کردند و همواره کوشیدند در آثار خود به کار گیرند لویی کان است. او از مفاهیمی همچون سکوت و احساس انسانی در فضا بهره می گیرد و با استفاده از تجلی نور در فضا سعی در تحقق این مهم در معماری دارد. کان در ساختمان مؤسسه سالک مفهوم بی نهایت را به استادی هر چه تمام تر به کمک سمفونی فرم ها، مصالح، آب و طبیعت به نمایش می گذارد.

4-رویکردهای استعاره گرا

هنگامی که طراح معنا را با فرم پیوند دهد؛ رویکرد استعاره گرا در معماری مفهومی مطرح می شود. به طور مثال ارو سارنین، احساس پرواز را از طریق استعاره فرمی نشان می دهد.

5- نمایش فرمال

این رویکرد در آثار معمارانی چون جان هجداک و پیتر آیزنمن بروز یافت. آیزنمن در طرح های اولیه اش الگوهای فرمالی از خانه را به عنوان ایده پردازی های خاص خود معرفی نمود. هجداک نیز که یک معمار-پژوهشگر بود ایده های بسیاری را بر روی کاغذ به وجود آورد که تعداد بسیار کمی از آن ها ساخته شد. خانه الماس به عنوان نمونه ای از رویکرد فرمال به موضوع معماری با مضامین معناگرایانه مطرح شده است.

 

6- تعارض با زمینه( طبیعت)

در برخی موارد هنگامی که به بناهای تاریخی و یادمانی نگاه می کنیم آن ها را در تقابل با محیط خود می یابیم. منظور از این تقابل آن است که گاه دیده می شود بنایی متفاوت با بافت پیرامون خود و در تعارض با آن پدید آمده است. به طوری که این تعارض را می توان به معنای غیرمنتظره بودن بنا عنوان کرد. مکعب های سفید لکوربوزیه در زمینه سبز طبیعت اطراف و یا حجم های سفید ریچارد مِیِر در زمینه های تاریخی، نمایشگر این گونه مفهوم گرایی یا معناگرایی در ارتباط با یادمانی نمودن ساختمان هاست.
 

7- مفاهیم اقتباسی

یکی از رویکرد های معماری مفهومی که به تازگی مطرح شده و موضوعات جذابی را دنبال می کند توجه به انواع شاخه های علمی و ایده پردازی در ارتباط با آن ها است. بررسی آثار معماری در دو دهه اخیر نشان می دهد که  برخی از طراحان تمایل دارند تا موضوعات علمی نظیر مسائل کیهانی، زیست شناسی، فیزیک کوانتوم و ... را به کمک ایده های معماری نمایش دهند. اقتباس از، پرش کیهانی و یا نظریه هایی همچون نسبیت، اثر پروانه ای و ... همه و همه نشانگر DNA مفاهیمی مانند توجه به دیگر حوزه های علمی و پیوند آن با معماری است.

نتیجه گیری

پس از نگاهی کوتاه به انواع رویکرد ها در معماری مفهومی می توان چنین نتیجه گیری کرد که مفهوم گرایی در معماری با نگاه های متفاوتی صورت پذیرفته است. تصویری که از معماری مفهومی اکنون در میان دانشجویان و یا برخی از طراحان متداول است؛ عمدتاً بر پایه کانسپت شکل می گیرد. به طوری که این نوع از معماری با عنوان معماری کانسپچوال خوانده می شود. این در حالی است که وجود کانسپت در اثر، به عنوان نقطه شروع و درون مایۀ طرح اثر به منزلۀ مفهومی بودن اثر نبوده و نمی توان همۀ این گونه آثار را تحت یک عنوان گرد هم آورد؛ به طور مثال طرح های معماری فرانک لوید رایت را با تمام توجه اش به فرم نمی توان در حیطۀ آثار فرمالیست ها به شمار آورد و یا آثار معماری تویو ایتو را که عموماً با یک کانسپت قوی شکل می گیرد را نمی توان کانسپچوال دانست.
 

نویسنده: منیژه قاضیا
منبع: مقاله « مفهوم گرایی در معماری»  نوشتۀ دکتر حامد کامل نیا، دکتر علیرضا تغابنی