کتاب "معماران چگونه می اندیشند" (How Designers Think) نوشته ی برایان لاوسون (Bryan Lawson) یکی از مهمترین کتاب های موجود در رابطه آموزش معماریست که عموما در ترم اول کارشناسی ارشد معماری به دانشجویان تدریس می شود. این کتاب حاصل سال ها تحقیق برایان لاوسون است که به صورت کتابی ارزشمند آن را در اختیار جامعه ی معماری قرار داده است. تحقیقات متعددی بر پایه ی این کتاب برنامه ریزی و انجام شده است اما این کتاب به یکی از مهمترین مسائل در معماری می پردازد. شاید شما نیز در ابتدای تحصیل خود با جملاتی چون "او استعداد معماری دارد"، "او دست خوبی در طراحی دارد"، "او ذاتا همچون معماران طراحی می کند" و یا "او ذوق هنری خوبی دارد" روبرو شده باشید و همواره از خود سوال کرده باشید که آیا شما نیز استعداد در معماری یا ذوق هنری خوبی دارید؟ کتاب برایان لاوسون بحث های مهمی را در کتاب خود گنجانده است که پیشتر توسط تحریریه آرل در رابطه آن ها صحبت شده است. اما آنچه که اهمیت دارد پاسخ پرسش فوق است که ذهن بسیاری از معماران جوان و دانشجویان را به خود مشغول کرده است که در زیر بدان می پردازیم.
در کتب معماران چگونه می اندیشند، لاوسون مثالی پراهمیت از شطرنج را برای روشن شدن موضوع می زند که بر اساس تحقیقیست که در این زمینه انجام شده است. بر اساس این تحقیق اساتید شطرنج همچون کاسپاراو در مواجه با وضعیت موجود بر روی صفحه ی شطرنج بجای تفکر از صفر نسبت به وضعیت موجود اساسا به داشته های خود تحت عنوان طرحواره های موجود از تکنیک ها یا بازی های قبلی خود، رجوع می نمایند. این بدان معناست که تفاوت استاد شطرنج و شطرنج باز تازه کار در مواجه با وضعیت موجود بازی (مسئله) رجوع به داشته ها یا طرح واره هایشان است که به صورت سنتی آن را با عنوان تجربه ی استاد شطرنج باز می شناسیم و چون استاد شطرنج طرحواره های بیشتری در ذهن خود نسبت به شطرنج باز تازه کار دارد به راحتی می تواند شطرنج بازان دیگر را شکست دهد.
Publisher: Butterworth Architecture
این طرحواره ها که اساسا بر مبنای تکنیک های پیشین یا وضعیت صفحه ی شطرنج در بازی های پیشین شطرنج باز شکل گرفته اند را در معماری با عنوان نمونه های پیشین (Precedents) می شناسیم. به اعتقاد لاوسون طرح واره ها یا نمونه های پیشین در جایی از ذهن با عنوان استخر نمونه ها یا Pool of Precedents ذخیره می شوند و شطرنج باز یا طراح در مواجهه با مسائل طراحی یا وضعیت صفحه ی شطرنج به استخر نمونه ها رجوع کرده و بهترین گزینه را برای پاسخ دادن به وضعیت موجود انتخاب می نمایند. لذا آنچه که در گذشته با عنوان معمار با تجربه یا اصطلاحا "کار بلد" می شناسیم در اصل معماریست که استخر نمونه های پیشین آن نسبت به معماران و همتایان خود غنی تر بوده و نمونه های بیشتری را در ذهن خود دارد. لاوسون در کتب دیگر خود با عنوان "آنچه که معماران می دانند" (What designers know) به مسئله ای مهم می پردازد. جلد این کتاب که در اصل نقاشی فرزند وی است داستان بسیار جالبی دارد. نقاشی کودکان از خانه هایشان همیشه جالب است. این نقاشی ها که عموما از سقفی شیروانی، پنجره، در و احتمالا فضای سبزی (منظر یا Landscape) تشکیل می شود، طرحواره ی موجود از خانه در ذهن کودکان است. جلد کتاب لاوسون در اصل نقاشی دختر وی از ساختمانی بلند مرتبه است. وی عنوان می کند که هنگامی که او در کنار مسیر توقف کرده تا کاری را انجام دهد، فرزند او در ماشین این طرح را از ساختمانی بلند مرتبه در خیابان موجود کشیده است. تفکر فرزند وی از ساختمانی بلند مرتبه درخورتحسین است ومی توان آن را اینگونه بیان داشت: ساختمان بلند مرتبه مجموعه ای از خانه های تکی است که روی یکدیگر قرار گرفته اند. این ساده ترین مثال از وجود طرح واره در ذهن کودکان بدون آموزش خاصی است که در مواجهه با مسائل جدید (در اینجا کشیدن ساختمانی بلند مربته) از آن استفاده می شود.
Publisher: Architectural Press
اما در اینجا مسئله ای مهم بوجود می آید و آن مسئله ی مواجهه با مسائل جدیدیست که ممکن است نمونه ی پیشین آن در ذهن وجود نداشته باشد. این همان خلاقیت است که همواره آن را در جملاتی همچون "او بسیار فرد خلاقیست"، "خلاقیت وی ذاتیست" و یا "او خلاق ترین فرد خانواده یا کلاس است" می شنویم. به اعتقاد لاوسون، مسئله ی خلاقیت در طراحی و به تبع آن، در معماری مسئله ایست که اساسا منتج شده از نمونه های پیشین است. هرقدر نمونه های پیشین در استخر نمونه ها بیشتر باشد، خلاقیت فرد بالاتر می رود چرا که طراح در مواجهه با مسائل جدیدی که نمونه ی آن دقیقا وجود ندارد با رجوع به نمونه ها و ترکیب آن ها به نتایج جدیدتر و درخور مسئله ی طراحی دست می یابد. لذا نه تنها طراحی بلکه خلاقیت نیز در معماری ذاتی نبوده و اساسا اکتسابی است و خلاقیت اساسا مبتنی بر نمونه های پیشین است. این مسئله در معماری قابل تعمیم است. اگر به دوره های معماری ایرانی دقت کنیم متوجه ی مسئله ی تکامل معماری ایرانی در دوره های متفاوت خوایم شد. از دوره های ابتدایی آن تا شاهکار باغ ایرانی در معماری ایرانی که امروزه نیز نمونه ای عالی از باغ سازی است شاهد تکامل و رشد معماری ایرانی هستیم. این بدان معنی است که معماران ایرانی همواره نمونه های پیشین و متناسب را بررسی و در ذهن خود ذخیره کرده اند و در مواجهه با مسائل جدید از آن ها استفاده کرده و با ترکیب آن ها به راه حل های جدیدتری همچون طاق و گنبد که در ایوان مدائن دوره ی ساسانی به اوج خود می رسد، دست یافته اند. در مدارس معماری نیز سفرهای آموزشی و بازدید از نمونه های پیشین همواره در آموزش معماری جایگاهی اساسی داشته و مورد توجه بوده است. تمامی این ها روش هاییست که معماران و دانشجویان استخر نموه های خود را با ان پر نموده و از آن در مواجهه با مسائل جدید استفاده می نمایند. اگر به معماران موفق معاصر خود رجوع نماییم درخواهیم یافت که آن ها کروکی کشیدن از روستاها، یازار و ... را همواره چه در دروان دانشجویی و حتی بعد از آن ادامه می دهند و در دفترچه های طراحی خود همواره نمونه های معماری موفق را بازنگاری می کنند. لذا ایجاد دفترچه ی طراحی، بازنگاری، کرورکی کشیدن (یا اصطلاحا زدن) و اسکیس زدن امری ضروری برای دانشجویان خواهان موفقیت در معماری است که بتوانند با تکنیک های فوق نمونه های پیشین را بازنگاری کرده و آن ها را در ذهن خود ثبت کنند تا در مواجهه با مسائل جدید از آن ها استفاده نمایند چرا که معماری نه حرفه ای ذاتی بلکه حرفه ای اکتسابی است که در آن نمونه های پیشین یکی از عوامل اصلی آموزش و موفقیت معمار است.
-برای مطالعه ی عمیق تر به نوشتارهای برایان لاوسون رجوع نمایید.
تحریریه معماری آرل
حق نشر تصاویر
Images Courtesy of Bryan Lawson
تصویر بالا، برایان لاوسون
نویسنده : فرزام خرواری