معرفی کتاب : شعر فضا / تادائو آندو

در دنیای معماری امروز ، کمتر کسی است که نام تادائو آندو ، این معمار خودآموخته را نشنیده باشد. آندو در دهه ی 20 سالگی تصمیم به یادگیری خودآموز معماری گرفت؛ از این رو به مشاهده ی ساختمان های واقعی و مطالعه ی آثار معماران بزرگی همچون لوکوربوزیه ، آلوار آلتو ، فرانک لوید رایت و ... پرداخت و توانست آثار برجسته ای خلق کند

آندو از زمان تأسیس کارگاه شخصی خود در سال 1970 تاکنون بیش از یکصد و پنجاه پروژه ی معماری را طراحی کرده است که در عین سادگی از زیباترین و مشهورترین کارهای اوست.

آنچه درباره ی این معمار مشهور شایان ذکر است ؛ نگاه متفاوت او به معماری ، فضا و عناصر آن می باشد . آندو سعی بر آن دارد تا این تفاوت را جسورانه در آثار خویش به نمایش گذارد . چه بسا همین اختلاف نگرش و صرفاً دنباله رو نبودن ، در موفقیت آندو اثرگذار بوده است.

« شعر فضا » کتابی است که اندیشه های آندو را تبیین می سازد. اندیشه هایی که به رغم تفاوت ها، دریچه ای نو در ذهن خواننده می گشاید و او را به تأملی عمیق وا میدارد.
این کتاب در قالب سه بخش کلی تقسیم بندی شده است. در ابتدا مقالاتی از مترجم کتاب جناب آقای محمدرضا شیرازی آورده شده ، پس از آن نگرش آندو در مقاله های او به رشته ی تحریر درآمده و در پایان نگاه سایر معماران به تفکرات آندو تحت عنوان مقاله های انتقادی آمده است که نشان می دهد آن ها درباره ی آندو چگونه می نویسند.

در ادامه محتوای کتاب شعر فضا به اختصار بیان می شود:

آندو فضا را چگونه می نویسد؟

فضا از بزرگترین دغدغه های آندو است. وی همواره می کوشد پاسخ مناسبی برای فضا در طرح هایش ارائه کند. دیدگاه آندو در تعریف فضا به هایدگر نزدیک است. او ساختن مکان را بالاتر از ساختن فضا می شمارد و معتقد است که معماری شناختن مکان به عنوان شالوده ی فضا است. همچنین اعتقاد دارد معمار با زندگی بخشیدن به محیط به خلق مکان می پردازد و مکان ، فضا را در بر می گیرد.
آندو برای این آفرینش به «گرد هم آوردن» عناصر طبیعی و محیطی می پردازد . از جمله ی این عناصر، چشم انداز ، هندسه ، طبیعت شامل نور ، باد ، آسمان و ... است که در فرایند مکان سازی به اندیشه های آندو جهت می دهد و با به کارگیری خطوط و احجام مکانی نو از ذهن او زاده می شود.

هایدگر ، آندو و مفهوم فضا

تفکّر هایدگر مستقلاً در حوزه ی معماری وارد نشده ولی تمثیل های معمارانه ای که وی در مورد باشیدن ، ساختن و فضا و مکان مطرح می سازد از نیمه ی دوم قرن بیستم مورد توجه معماران قرار گرفت . مفاهیمی همچون چهارگانگی ، پدیدارشناسی ، آشکارگی و ... به اندیشه ی معماران رنگ تازه ای بخشید و منجر به وقوع تحولات شگرفی در دنیای معماری شد.

نگرش آندو به فضا و فضامندی انسان نکات جالب توجهی را بیان می کند که در ادامه به آن می پردازیم :

_ آندو بر این باور است که فضا در معماری مدرن به نوعی یکنواخت و خالی از تنوع است . همچنین تفاوت درون و برون محو می شود . لذا معماری مدرن به دنبال نفی تفاوت ها در تعریف فضا است.
_ از دیدگاه آندو رایانه ها با مجازی ساختن فضا ، ملزومات فیزیکی و کالبدی آن را نادیده می گیرند.از این رو معتقد است معماران باید به حس کالبد توجه بیشتری داشته باشند.
_ فضا در اندیشه ی آندو به نحوی تعریف می شود که همواره با زندگی ساکنین همراه است و از آن بریده نمی شود.
_ فضای آندو یک فضای یکپارچه و همگن نیوتنی نیست که تنها به کالبد توجه داشته باشد ؛ بلکه هر دو کالبد و روان ساکنین را در بر میگیرد.
_آندو همواره تأکید دارد که مکان شالوده ی فضا محسوب می شود بنابراین خلق مکان که در تعامل با چشم انداز و قلمروی خود باشد حائز اهمیت است.
_ آندو معماری را نتیجه ی دریافت ما از نیروهای سایت ( محل طراحی ) می داند و معتقد است معماری پاسخی است که ما به خواست زمین می دهیم. لذا یافتن پاسخ مطلوب و درخور مستلزم شناخت کافی از سایت می باشد.
_ آندو باور دارد که معماری باید در مکان ویژه خود بنیان نهاده شود و متناسب با روح مکان باشد. همچنین انتخاب مکان را فرایندی معنادار میداند .
_ رویکرد آندو به فضای معماری فضایی است با وجوه متعدد طبیعت ؛ مانند آسمان ، باد ، نور و ... که گرد هم می آیند و انسان طی زندگی روزمره ی خود آن فضا را تجربه می کند.

از طرح مایه تا طرح

در حوزه ی طراحی معماری، نمی توان فرایند عام و مشترکی را تعریف کرد . در واقع هر معمار در تلاش است تا برای طراحی ، روشی منحصر بفرد اتخاذ کند . این روش حاصل گردهمایی علایق ، اندیشه ها ، نگرش ها و در مجموع دیدگاه وی به مقولات متعدد معماری است . لذا از آنجا که مبنای فرایند طراحی در میان معماران مشترک نیست هر کدام سعی بر دستیابی به شیوه ای متفاوت و بر پایه ی دیدگاه خود دارند. تادائو آندو نیز از این قاعده مستثنا نیست.
وی در مقاله ای با عنوان « در مورد طراحی» روند طراحی خود را تشریح می کند. روندی که از تصویر ذهنی تا ترسیمات رایانه ای را شامل میشود.
از دیدگاه آندو فرایند طراحی از یک تصویر ذهنی آغاز میشود که ایده ی آن تبلور آموخته هایی است که معمار به واسطه ی تجربه ی واقعی بناها و یا خوانده هایی که میتواند مشتمل بر تاریخ و ادبیات باشد؛ اندوخته است.
آنچه در دیدگاه آندو اهمیت فراوان دارد ؛ اولین تصویری است که در ذهن وی نقش می بندد. آندو بر این باور است که اولین تصویر ذهنی هرچند واضح و کامل نباشد اما قادر است روح اصلی بنا را تجسّم بخشد. همچنین ایده های بعدی که در راستای تکامل طرح عمل می کند از تصویر ذهنی اولیه سرچشمه میگیرد.
می توان تصویر ذهنی را حاصل جست و جو ها و تجربه ی مستقیم دانست که برای آندو ، رویارویی و ادراک ملموس، ارجحیت دارد . وی معتقد است آنچه طی یک ارتباط عینی دریافت می شود میتواند حس صادقانه ی معمار را طی فرایند طراحی آشکار سازد از این رو آندو ترجیح می دهد بناهای مختلف را با جسم و جان خود لمس کند نه این که در کتابها به آن ها بنگرد.
آندو معتقد است اندیشیدن در معماری عملی صرفاً ذهنی نیست . وی بر این باور است که : « فکر کردن فرایندی عینی است که به واسطه ی اسکیس انجام می گیرد. » همچنین بر آزادی تفکّر تأکید دارد و می گوید : « من آزادی تفکّر را قربانی صرف برآوردن ملزومات کار در یک طریق معین نخواهم کرد.» وی با این نگرش در پی خلق بناهایی است که کاربران با تجربه ی آن مرزهای نامحدود تفکّر را لمس می کنند.

مقالات تادائو آندو 

پس از بخشی از کتاب که در قالب مصاحبه با تادائو آندو تدوین شده ، مقالاتی از وی آمده که در ادامه به معرفی برخی از آن ها میپردازیم :

_ رخنه در محیط

رویکرد آندو در تعریف فضا به گونه ای است که فضا عمدتاً صریح و عریان است . چنین فضایی صرفاً حاصل توجه به جنبه ی عقلانی زندگی افراد نیست بلکه بیشتر بیان احساسی آنان است .به عبارت دیگر فضاهای آندو به جنبه های بنیادین انسانیت وابسته است.
آندو در این مقاله آثار خود را دارای دو مشخصه می داند :

• کاربرد مواد محدود با بافت مشخص و آشکار
• انسجام مبهم عملکرد فضا

از دیدگاه آندو، برای معمار، امکان خلق تعاملات اجتماعی تنها از طریق معماری میسّر می شود از این رو آفرینش فضا جهت ایجاد روابط انسانی و تحقق رفتارهای فردی و جمعی می تواند مهم ترین وظیفه ی معماری محسوب شود . به باور آندو فضا هر اندازه نمایشی نیز باشد نباید از زندگی روزمره ی ساکنان در آن بریده شود .
لذا چنانچه فضا جریانی مستمر از رفتارهای متنوع انسانی را در متن زندگی کاربران خود جاری سازد ؛ به عنوان یک فضای پویا ، مطلوب مخاطبان می باشد.

روابط تازه میان فضا و فرد

در این مقاله آندو به واکاوی کیفیت ارتباط کاربر با فضا میپردازد و تفکّرات خود را در این باب مطرح می کند.
از دیدگاه آندو ، فضای معماری در تعامل با کاربر بایستی به شیوه ای دوگانه عمل کند ؛ به دیگر سخن فضای مطلوب باید در ارتباط مستقیم با جسم و روان انسان باشد و هر اندازه به عنوان فضای زندگی ، عملکردهای مختلف را در خود جای میدهد ؛ فضایی نمادین باشد که در پس لایه های کالبد خود ، معنا را تداعی می کند.

دیوار به مثابه ی ترسیم کننده ی قلمرو

آندو دیوار را برای طراحی فضایی به کار می برد که از نظر فیزیکی و روانی از جهان بیرون جدا شده است . او قصد دارد نشان دهد که دیوارها می توانند برای شکستن یکنواختی مفرط کمک کننده باشد.
ستون ها می توانند به شیوه ای نمادین تعریف کننده ی فضا باشند همچنین ردیف ستونها در ایجاد ضرباهنگ یک فضا اثرگذار است . ستون بندی در فضاهایی که به واسطه ی دو دیوار ترسیم کننده ی اصلی محصورند غلبه ی دیوارهای عریان را کمرنگ می سازد و به خلق فضاهای زنده و آرام کمک میکند.
دیوار به عنوان عنصری که ترسیم کننده است و جهان درون و برون را تعریف میکند میتواند در ارتباط با زمینه و سطوح پیرامون خود عمل کند. به بیان دیگر دیوار به واسطه ی ارتباط با عناصر سایت پیوستگی خود با محیط را حفظ میکند . برای مثال دیواری را تصور کنید که برگ درختان سر به فلک کشیده ی سایت را در آغوش گرفته و سایه ی آن ها را به جهان درون بنا دعوت می کند . در این حالت به رغم تعریف قلمرو به کمک دیوار، ورود بخشی از طبیعت به کالبد فضا ، یکپارچگی با زمینه را به ارمغان می آورد .

درون و برون

دیوار ها به عنوان پایه ای ترین عناصر معماری ، در عین حال می توانند کاراترین و توانبخش ترین عناصر نیز باشند. آنچه از مفهوم دیوار در نظر عام تداعی می شود محصوریت و جداسازی است و این تداعی شاید چندان با روحیات افراد سازگار نباشد . آنچه میتواند این تصویر ذهنی را ترمیم کند مهارت معمار در تعریف دیوار صرفاً برای بریدن فضا است . در این صورت تصور کاربران مبنی بر محصوریت و بستگی به تدریج رنگ می بازد .
در تعریف درون و برون علاوه بر دیوار که قدرت تقسیم فضا ، تغییر شکل مکان و خلق قلمروهای تازه را دارد روزنه های کالبد نیز به مواجهه ی جهان درون و برون کمک می کند.
از دیدگاه آندو ،  سکونت در قلمروی داخل ، به کاربرد ماهرانه ی رد و پذیرش مرتبط است . راه ندادن جهان خارج و محافظت از جهان داخل و تلفیق جنبه هایی از خارج که حفظ درون را تقویت میکند به اعتقاد آندو حائز اهمیت است.

مواجهه با بحران در معماری

جهانی سازی و نادیده گرفتن فردیت مردم به صورت تک به تک به پدیده ای فراگیر در دنیای معاصر تبدیل شده است . به اعتقاد آندو معماری متعلق به فرهنگ است از این رو باید تجلی تاریخ ، سنت ، اقلیم و ... باشد تا در نهایت ضمن ارائه ی فضاهایی منطبق با فرهنگ کاربران ، معرف این فرهنگ برای سایرین باشد.
در چنین شرایطی معماری همخوان با فرهنگ پدید می آید که تنوع فرهنگ اقوام و ملل گوناگون را به واسطه ی معماری متنوع ، پدیدار می سازد .
جهانی سازی با نگرشی در تضاد با آنچه گفته شد همه ی مردم با احساسات و سلایق گوناگون را یکپارچه در نظر می گیرد و آنها را تحت عنوان توده ها در برنامه ریزی و طراحی شرکت می دهد.

مصالح ، هندسه و طبیعت

به باور آندو ، برای تبلور معماری سه عنصر مورد نیاز است :
مصالح واقعی
هندسه ی ناب
طبیعت
از دیدگاه آندو لازم است مصالح به کار گرفته شده ، خالص و واقعی باشد . مانند مصالحی که از موادی چون بتن اکسپوز یا چوب رنگ نشده ترکیب یافته است.
همچنین هندسه ی ناب میتواند به معماری ، جذابیّت و گیرایی بخشد.
طبیعت مورد نظر آندو طبیعتی است رام شده ؛ شاید بتوان گفت عناصر طبیعی چون نور ، آسمان ، و آبی در نگرش آندو به نوعی انتراعی نمایش داده می شوند . در واقع طبیعت از سوی انسان نظم می یابد و پس از آن در طراحی معماری شرکت می کند.
علاوه بر آنچه از مقالات آندو به اختصار بیان شد عناوین سایر مقالات وی که در کتاب « شعر فضا» جمع آوری شده است در ادامه معرفی می شود:

• ترکیب فضایی و طبیعت
• درباره ی معماری
• به سوی افق های نو در معماری
• قدرت ایده های واقعیت نیافته
• نور
• خلق چشم انداز در گفت و گو با هندسه
• روزنه هایی که در نور ، گرد هم می آیند
• تفکّراتی در باب فضاهای زیرزمینی
• اکتشاف سایت

همچنین نگاه سایر معماران به اندیشه های آندو بخش مقالات انتقادی را پوشش می دهد که برخی از آنها شامل عناوین زیر است:

• آزادی و تعیّن در آفرینش فضا / پل آندرو
• معماری و شعر / رنزو پیانو
• خطوط خاموش/دارل وین فیلدز
• عریان نمایی تاریخ و زمین/فرانسوا شلن

نتیجه گیری 

شعر فضا ، اندیشه های آندو را در گوش جانمان می سراید تا بیش از پیش در افسون کارهای او گرفتار آییم . با منطق آثارش آشنا شویم تا همچنان مسحور فضاهایی باشیم که به دست اندیشه ی آندو خلق میشود ؛ فضاهایی که در ارتباط با جسم و جان انسان ، همراه با روزمرگی هایش جریان می یابد و تنها محدود به کالبد فیزیکی نمی شود . به راستی فضا شعری است که این معمار خودآموخته آن را به رشته ی نظم درآورده و عناصرش را در جای ردیف و قافیه به خوبی نشانده تا همواره این شعر لذت بخش در روان ما جاری باشد.

مشخصات کتاب شعر فضا

نام کتاب: شعر فضا
ترجمه و تألیف: دکتر محمدرضا شیرازی
تنظیم و صفحه آرایی: نشر کتاب فکر نو
تعداد صفحه: 223
نگارنده : منیژه قاضیا
تلفن فروشگاه فکرنو : 02166416100

تحریریه معماری آرل
نویسنده : خانم قاضیا