تحریریه معماری آرل
پایان‌نامه یا طرح نهایی از بخش‌های مهم تحصیل در رشته‌ی معماریست. در رشته معماری علاوه بر مقطع ارشد و دکتری، در مقطع کارشناسی نیز پایان‌نامه ارائه می‌شود و از اهمیت بالایی برخوردار است. پایان‌نامه در رشته معماری به دلیل اینکه معمولا طراحی‌محور است و دانشجو باید بتواند با راهنمایی استاد خود یک ساختمان یا یک مجموعه ساختمانی را طراحی کند، به نوعی پایان‌بندی یک دوره‌ی آموزشی است.
دانشجو با تمام دانش و مهارتی که در دروس طرح خود در ترم‌های پیش کسب کرده به سراغ یک طرح نهایی می‌رود و از ابتدا مطالعات را پیش می‌برد و طرح نهایی خود را در جمع ارائه می‌دهد. از این نظر شاید در رشته‌ی معماری، پایان‌نامه فرآیند طولانی‌تری از سایر رشته‌ها طی می‌کند، از نظر زمانی بیشتر طول می‌کشد و کار بیشتری می‌برد و روند انجام آن با ابهام بیشتری روبروست.
آیا همه پایان‌نامه‌های معماری، طراحی هم دارند؟
با نگاهی به عناوین موضوعات پایان‌نامه‌های ارشد معماری پیوسته دانشگاه تهران از آغاز تا دهه هشتاد که در سایت این دانشگاه موجود است، می‌توان دید که بیش از نود درصد موضوعات طراحی مجتمع‌های عمومی و یا طرحی برای احیای بافت و منظر شهری هستند مانند "طرح توسعه مرقد مطهر زید ابن علی (س) خرم اباد" و یا "طرح مجموعه مسکونی در بافت قدیم شهر سمنان".
با نگاهی به موضوعات پایان‌نامه‌های ارشد معماری پیوسته دانشگاه تهران و دانشگاه شهید بهشتی همین فراوانی پایان‌نامه‌های طراحی‌محور دیده می‌شود با این تفاوت که از دهه 90 داشتن رویکرد در طراحی، بسیار مورد توجه قرار می‌گیرد و در سال‌های بعد در بسیاری از دانشگاه‌ها به صورت اجبار در می‌آید. رویکردهای معماری پایدار، زمینه‌گرایی، انعطاف‌پذیری، طبیعت‌گرایی، فناوری‌های نوین ساختمانی، روانشناسی محیط، امنیت اجتماعی، آموزش نوین، هویت‌مندی، معماری بیونیک و معماری دیجیتال از رویکردهای محبوب در لیست موضوعات این دو دانشگاه است.
با نگاهی به فهرست رساله‌های دکترای معماری دانشگاه تهران می‌بینیم که طراحی از روند پایان‌نامه حذف می‌شود و رساله‌ها تماما پژوهشی هستند. پایان‌نامه‌های معماری که طراحی‌محور نیستند به تحقیقات مهندسی و یا علوم انسانی نزدیک‌تر می‌شوند؛ بدین صورت که یا تاریخی، تحلیلی، توصیفی هستند و یا به تحقیقات آزمایشگاهی زیست‌محیطی، تکنولوژیک نزدیک می‌شوند.
پایان‌نامه معماری چه نوع تحقیقی به شمار می‌رود؟
پایان‌نامه طراحی‌محور در دسته تحقیقات کاربردی قرار می‌گیرد زیرا در فرآیند تحقیق سعی می‌کنیم با گردآوری و استخراج اطلاعات به احکامی برای طراحی دست پیدا کنیم و حاصل مطالعات را در قالب معماری ارائه دهیم. اکثریت تحقیقات معماری، تحقیق کیفی هستند به این صورت که مستقل از مستندات عددی هستند و به جای آن متکی به بیان و تحلیل گفتاری یا نوشتاری هستند و با زندگی روزمره انسان سر و کار دارند. داده‌های تحقیقات طراحی‌محور معماری معمولا داده‌های کیفی هستند که از طریق مطالعات کتابخانه‌ای، مشاهده و برداشت میدانی و مطالعات موردی به دست می‌آیند.
استفاده از مطالعات آماری و اطلاعات پرسشنامه‌ای هر چند امری معمول است اما جایگاه و تاثیری که در تحقیقات علوم انسانی دارد را در معماری ندارد زیرا معماران می‌تواند بسیاری از این اطلاعات را از مطالعات انجام‌شده در رشته‌هایی چون روانشناسی و جامعه‌شناسی به دست آورند و در مواقع محدودی نیاز به مطالعات آماری حس می‌شود. روش‌های تحقیق شبیه‌سازی و تجربی یا آزمایشگاهی در پایان‌نامه‌های کارشناسی و ارشد معماری بسیار کم مورد استفاده هستند که این بر خلاف پایان‌نامه‌های رشته‌های مهندسی است که اکثرا بر تحلیل آماری داده‌های کمی مستخرج از روش‌های تحقیق تجربی-آزمایشگاهی استوار هستند.
تحقیق کیفی برای طراحی معماری:
تحقیق کیفی معمولا به موضوعاتی می‌پردازد که مربوط به مکان و زمان خاص هستند؛ در پایان‌نامه‌های معماری به همین صورت یک ساختمان را برای یک شهر و سایت مشخص و برای زمان کنونی طراحی می‌شوند. بر خلاف تحقیق کمی که در شرایط آزمایشگاهی مشخص انجام می‌شود و در شرایط مشابه در هر مکان و زمانی قابل مقایسه و آزمون است. به همین دلیل است که در پایان‌نامه‌های معماری مطالعه تاریخ، جغرافیا، اقلیم و فرهنگ شهر و پیشینه تیپ ساختمانی مورد نظر از اجزای مهم کار است و ما را با گذشته و حال آن شهر و ساختمان مد نظرمان مثلا بیمارستان آشنا می‌شویم و خصوصا بیمارستان‌های ساخته شده در آن شهر را بررسی می‌کنیم.
تحقیق کیفی به شناخت شهودی و اکتشافی از انسان و محیط او می‌پردازد و تحقیق کمی به موضوعات قابل اندازه‌گیری علوم طبیعی می‌پردازد. بدین صورت نمونه‌گیری و اطلاعات آماری در تحقیق کیفی، چندان معنا ندارد و داده‌های عددی محدود هستند و داده‌های کیفی از طریق تحلیل اطلاعات و مشاهدات به دست می‌آیند.
فرآیند تحقیق کیفی برای طراحی معماری:
فرضیه در تحقیقات کیفی اثبات نمی‌شود بلکه تحلیل می‌شود؛ فرضیه در پایان‌نامه معماری می‌تواند رویکرد ما باشد. مثلا در پایان‌نامه "طراحی مرکز درمانی با رویکرد معماری شفابخش در رامسر" فرضیه این است که "معماری ساختمان بیمارستان می‌تواند در روند بهبودی بیماران موثر باشد".
در این پایان‌نامه سعی می‌شود با بررسی تاثیر مولفه‌های فضایی مانند نور، رنگ، چیدمان، ارتباط با طبیعت و ... به احکام مناسبی برای طراحی بیمارستان رسید. به این امید که چنین بیمارستانی که بر پایه مطالعات معماری و پزشکی طراحی شده است بتواند در سلامت‌بخشی به بیماران بهتر از دیگر بیمارستان‌ها عمل کند. بدین صورت این پژوهش امکان اثبات و آزمون فرضیه‌ی خود را ندارد بلکه این فرضیه که "ساختمان بر سلامت انسان موثر است" به طور کلی توسط متخصصان تایید شده است.
بدین صورت سوال اصلی تحقیق چگونگی تحقق فرضیه در قالب طرح است. "طراحی مرکز درمانی با رویکرد معماری شفابخش" مقصود و محتوای پژوهش است و باید در قالب معماری به صورت فرم دربیاید مانند یک داستان که باید در قالب یک فیلم سینمایی دربیاید و کیفیت سینمایی داشته باشد. فرآیند طراحی معماری هم یک هنر است که قصد اولیه را در فرآیندی به معماری تبدیل می‌کند، پایه‌ی این فرآیند تحقیقی کیفی است که سعی می‌کند خصوصیات و ویژگی‌های مطلوب ساختمان مورد نظر را بشناسد و با به دست آوردن اصول اولیه‌ای برای طراحی شروع به طرح زدن و شکل دادن به معماری بکند.
اجزای پایان‌نامه طراحی‌محور معماری:
چکیده: چکیده تحقیقات همیشه در آخر نوشته می‌شود و خلاصه‌ای منسجم از مطالعات، روش کار و نتایج حاصل از تحقیق است. در چکیده پایان‌نامه‌های معماری، اهمیت موضوع، توضیح رویکرد و روش کار پررنگ است و چون نتایج تحقیق توصیفی است (کمی و آماری نیست) و در قالب طرح معماری درآمده است، چندان جایی در چکیده ندارد. چکیده پایان‌نامه‌های طراحی‌محور معماری معمولا خلاصه‌ای از موضوع و اهمیت توجه به آن و طراحی و ساخت چنین ساختمانی است.
مقدمه: مشابه دیگر پایان‌نامه‌ها، ورود به بحث، بیان اهمیت موضوع و تعریف‌های اصلی ارائه می‌شود.
ادبیات: بیان ادبیات و اصطلاحات، مطالعات پیشینه تیپ ساختمانی مد نظر، مطالعات رویکرد مد نظر، مطالعات اقلیمی و تاریخی سایت پروژه. تمامی این مطالعات در سرفصل‌هایی بعد از مقدمه ارائه می‌شوند.
روش کار: اگر از روش‌های تجربی، آزمایشگاهی و آماری استفاده نشده باشد، روش کار ذکر نمی‌شود مگر اینکه بخواهیم مراحل مطالعات را ذکر کنیم.
نتایج: می‌توان خلاصه مطالعات و احکام طراحی به دست آمده در بخش جداگانه‌ای به عنوان نتایج ارائه داد.
فرآیند طراحی و طرح نهایی: مراحل شکل‌گیری طرح و نقشه‌ها و مدارک.
بحث، نتیجه‌گیری و پیشنهادات: این بخش در پایان‌نامه‌های معماری بیشتر سر جلسه دفاع صورت می‌گیرد چون خود طراح نمی‌تواند ادعا کند که طرحش به خوبی به سوال تحقیق پاسخ داده و هدف طرح را محقق ساخته است بلکه باید در برابر اساتید از طرحش دفاع کند و آن زمان بررسی شود که تا چه حد توانسته نتایج حاصل از مطالعات را به صورت طرح معماری در بیاورد.
حسن یک پژوهش طراحی‌محور در داشتن سوال خوب (انتخاب طرح و رویکرد به‌روز و بااهمیت)، مطالعات مناسب و رسیدن به احکام درستی برای طراحی و مهم‌تر از همه تبدیل مناسب آن به پاسخ معمارانه است.
تحریریه معماری آرلنویسنده : مهشید پرچمی