تور معمارانه نوروزی:اصفهان نصف جهان


مسجد شیخ لطف الله اصفهان

سردر معرق این مسجد تا پایان سال ۱۰۱۱ هجری قمری ساخته و پرداخته شد و احداث ساختمان و تزیینات کاشی‌کاری آن در سال ۱۰۲۸ هجری قمری به پایان رسید. از آنجایی که این مسجد نه دارای مناره و نه شبستان ورودی (حیاط) است و همچنین ورودی آن که با پله شروع می‌شود، کمی غیرطبیعی است.در ورودی مسجد به صورت دو لنگه است و از چوب چنار یک پارچه ساخته شده که پس از ۴۰۰ سال هنوز پابرجا است. یکی از ویژگی‌های این مسجد چرخش ۴۵ درجه‌ای است که نسبت با محور شمال- جنوب و نسبت به قبله دارد که در اصطلاح معماری به آن پاشنه می‌گویند، اما  این بنا چنان استادانه ساخته شده است که از بیرون هیچ اثری از کجی را مشاهده نخواهید کرد. برای فائق آمدن بر این زاویه، یک راهرو طراحی شده که تماما با کاشی کاری‌های هفت رنگ با رنگ غالب سبز وآبی پوشیده شده است. این راهرو از ابتدای ورودی در سمت چپ است و سپس به سمت راست می‌چرخد.پس از طی کردن این راهرو به محوطه‌ی اصلی و زیر گنبد کم ارتفاع (از زمین ۳۲ متر) مسجد می‌رسید. این گنبد به واسطه‌ی عظمت، ویژگی‌های فرمی و تزییناتی به رنگ آبی تیره بر روی زمینه‌ی سفید، به یکی از زیباترین گنبدهای اصفهان و ایران تبدیل شده است. همچنین در مرکز داخلی گنبد طاووسی طراحی شده است که پرهای آن به وسیله‌ی نور وارد شده از طاق بالای در ورودی مسجد تکمیل می‌شود. نمایش خیره‌کننده‌ی نور را به صورت چرخشی زیبا در فضای درونی زیر گنبد نظاره‌گر خواهید بود.بنای این مسجد بر یک چهار ضلعی استوار است و در قسمت‌های بالاتر به هشت ضلعی تبدیل می‌شود و در نهایت دایره‌وار به ساقه‌ی گنبد می‌پیوندد. دیوارهای این بنا برای تحمل سنگینی آن بسیار قطور ساخته شده است به طوری که قطرشان در قسمت‌ پنجره‌ها به ۱ متر و هفتاد سانتی‌متر و در قسمت‌های اصلی حتی به بیش از ۲ متر هم می‌رسد.در بالای در ورودی از راهرو به شبستان یک گشودگی وجود دارد که برای روشنایی عمومی و به ویژه روشنایی محراب ایجاد شده است. اما برای روشنایی این مسجد ۱۶ پنجره در ساقه‌ی گنبد وجود دارد و به‌دلیل این که این پنجره‌های مشبک در گرداگرد این بنا وجود دارند، در تمام طول روز قسمتی از تابش خورشید را وارد فضای داخلی شبستان خواهند کرد. استاد محمدرضا بنا اصفهانی، می‌توانست با گذاشتن گشودگی‌های بیشتر نور بیشتری را وارد این بنا کند، اما با وارد کردن همین میزان نور مهار شده بر روی کاشی‌ها توجه ما را به تک تک آن‌ها جلب می‌کند.یکی ازشاهکارهای معماری را می‌توانید در محراب این مسجد مشاهده کنید، جایی که کاشی‌کاری‌های ظریف آن و همچنین دو لوح در داخل محراب که عبارت «عمل فقیر حقیر محتاج بر رحمت خدا محمدرضا ابن استاد حسین بنا اصفهانی» روی آن حک شده است. کتیبه‌های دیگری نیز به خط استاد علیرضا عباسی در اطراف محراب وجود دارد که روی آن‌ها روایاتی از پیامبر اکرم (ص) و امام جعفر صادق نوشته شده است. علاوه بر این روایات اشعاری نیز وجود دارند که کارشناسان بر این باور هستند که اشعار شیخ بهایی، شاعر و دانشمند دوران صفوی است. در چهار گوشه داخل مسجد آیات با خط ثلث بر زمینه لاجوردی با کاشی‌های سفید معرق نیز نوشته شده است. دیدگاه معمار برجسته‌ی جهانی لوییس ای کان در بازدیدی که از اصفهان داشته است در وصف این بنای بی‌نظیر اینچنین بوده است: من فقط در عالم خیال و با جوهری از طلا و نقره می‌توانم چنین اثری را تصور کنم.

معماری کلیسای وانک خلق یک سبک جدید

تمامی کلیساهای اصفهان به دست معماران ارمنی بنا شده اند اما نکته قابل توجه در مورد آنها این است که هیچ شباهتی بین آنها و کلیساهای ارمنستان یا حتی کلیساهای آذربایجان شرقی و غربی همچون قره کلیسا، هفتوان، زورزور و استپانوس مقدس دیده نمی شود. این امر از شرایط اجتماعی حاکم بر قرن هفدهم میلادی نشئت می گیرد و باید علت آن را در شرایط آن زمان جستجو کرد.همانگونه که گفتیم شاه عباس برای ترغیب ارمنیان به ماندن در ایران به آنها امتیازاتی از جمله ساخت کلیسا داد؛ اما برای آنکه جلوی تحریک احساسات مذهبی اهالی اصفهان و بروز اختلافات مذهبی در بین مسلمانان و ارامنه را بگیرد، ساختن کلیسا را مشروط به این نمود که بنای آن شبیه به سایر کلیساهای ارامنه نباشد. هنرمندان ارمنی نیز چاره را در ساخت بناهای مذهبی خود به شیوه ی معماران ایرانی و با ظاهری همچون مساجد دیدند و با بهره گیری از میراث هنری سرزمین خود و تاثیر پذیری از هنر ایرانی، آثار تماشایی زیادی از جمله بنای کلیساها و عمارت های مجلل را بنا نهادند که نمونه اش در هیچ کجای دنیا یافت نمی شود.آنها برای ساخت تمام کلیساها از اصول مذهبی و پلان کلیساهای ارمنستان پیروی نمودند اما از نظر شکل خارجی و نما، روشی متفاوت با شیوه ی معماری ارمنی را برگزیدند و اصول معماری ایرانی را به کار گرفتند. همین تلفیق بود که باعث شد بناهایی بسیار متفاوت در محله جلفا ایجاد شوند. به عنوان مثال کلیساهای استپانوس مقدس در جلفای اصفهان و مگردیچ مقدس در منطقه ی آبراگونیس ارمنستان دارای یک نوع پلان هستند اما شیوه ی معماری کاملا متفاوتی در آن ها به چشم می خورد. معماران ارمنی اصفهان با تلفیق هوشمندانه و هنرمندانه ی سبک معماری ارمنی و ایرانی دست به خلق شیوه ای کاملا جدید در معماری زدند و توانستند سبکی متفاوت را ایجاد کنند. سبک ابداعی آنان تا اوایل دوره ی قاجار مورد استفاده قرار می گرفت و کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس در تهران نمونه ای از این سبک به شمار می رود.

نمای خارجی

نمای خارجی کلیساهای جلفای اصفهان با نمای دیگر کلیساهای ارمنی کاملا متفاوت و دارای قاب بندی هایی به شیوه ی خانه های اصفهان است و هیچ گونه تزییناتی در آنها دیده نمی شود.گنبد کلیساهای کهن ارمنی مخروطی شکل است اما بر فراز اکثر کلیساها، گنبدهای بزرگ و کوچک قوسی شکل دیده می شود که با الهام از شیوه ی معماری مساجد ساخته شده اند.گنبدهای بزرگ، دوجداره می باشند در حالی که طراحی گنبدها در معماری ارمنی به صورت یک جداره بوده و از داخل و خارج به یک اندازه هستند. نکته ی مهم و جالب توجه در این کلیساها هنر و مهارت معماران است که توانسته اند گنبدهای مربوط به شیوه ی معماری ایرانی را بر روی پلان های سازگار با گنبدهای شیوه ی معماری ارمنی سوار کنند و با گذشت بیش از چهارصد سال، آب از آب تکان نخورد و هیچ آسیبی متوجه ساختمان نشود.

گنبدهای کلیسای وانک

وانک دارای دو گنبد است که عبارتند از: یک گنبد کوچک بر روی محل استقرار عامه مردم و یک گنبد بزرگ بر روی قسمت مقدم محراب کلیسا. با ورود به کلیسا متوجه دو ستون مربع شکل می شوید که در فاصله ۶/۲۵ متری دیوار غربی آن قرار دارند و هر یک از اضلاع آنها دو متر است. در بخش غربی کلیسا با استفاده از بخشی از این ستون ها و پایه‌های دیوارهای جانبی، چهار طاق‌نمای بلند ساخته اند که ارتفاع هر یک به ۱۰/۲۵ متر می رسد و گنبد کوچک و کم ارتفاع کلیسا بر روی آنها قرار دارد.گنبد دایره وار و بزرگ، مانند گنبدهای مساجد به نظر می رسد و از آنها الهام گرفته است. نمای بیرونی گنبد با آجر پخته زینت یافته و نمای داخلی آن که به رنگ لاجوردی می باشد، با تصاویر مذهبی و تزئینات گلبوته و طلاکاری تزیین شده است. دور تا دور این گنبد، هشت پنجره وجود دارد که در فاصله ی میان آنها تصاویری از آفرینش آدم و حوا، خوردن میوه ی ممنوعه، مرگ هابیل و ... دیده می شود.

باغ چهل ستون

باغ چهلستون از نمونه باغ های ایرانی است که قدمت ساخت آنها به قبل از اسلام باز می گردد. معماری باغ های ایرانی به گونه ای طرح ریزی شده است که شیب کمی داشته باشند. این موضوع کمک می کند تا آب به راحتی در جوی ها و باغچه ها جریان پیدا کرده و باغ را سیراب کند. طراحی قدیمی باغ چهلستون به گونه ای بوده است که به دیگر باغ های آن زمان اصفهان دسترسی داشته باشد. گفته شده که باغ چهلستون در زمان ساخت، 67 هزار متر مربع مساحت داشته و طول و عرض آن تقریبا برابر بوده است. البته امروزه به دلیل تخریب ها و ساخت و سازهایی که در اطراف باغ چهلستون صورت گرفته، از حالت مربعی درآمده و اکنون بیشتر شکل یک مستطیل را دارد. باغ در جهت شرقی-غربی کشیده شده است که این محور، محور اصلی ساخت باغ را تشکیل می دهد. در همین محور دو استخر در اندازه های کوچک و بزرگ وجود دارد که عمارت چهلستون ما بین آن قرار گرفته است. این محور اصلی به وسیله درختانی که در مسیر آن کاشته شده اند، جهت حرکت به سوی کوشک اصلی را نشان می دهد.باغ چهلستون با الهام از باغ های ایرانی به ویژه باغ پاسارگاد و سنت آبراهه و جوی سازی در آن ساخته شده است. در زمان ساخت، جویی در سمت شمالی کوشک وجود داشت که با استفاده از آب جوی شاهی (نهر فدین) پر می شد. در کنار این آبراهه جوی هایی از جنس بلوک سنگی در اطراف کاخ اصلی قرار دارد که آب را از بیرون وارد حوض هایی کوچک می کرد. این شیوه در باغ پاسارگاد، باغ ثبت جهانی دوره هخامنشی که منشا تمام باغ های ایرانی‌ست، نیز مورد استفاده قرار می گرفت.در بخشی دیگر می توان معماری باغ را از نظر محور عرضی آن مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. محور عرضی چهلستون آن را به چهار قسمت اصلی تقسیم کرده است. این محور از ایوان ستون دار عمارت گذر کرده و در سمت مقابل ادامه پیدا می کند. ایوانی که نقش فضای میانی را در معماری باغ ایفا کرده و پیوندی میان فضای باز و بسته در آن ایجاد می کند.کوشک اصلی یا همان کاخ چهلستون در یک سوم بالایی باغ ساخته شده و باقی کرت بندی (1) ها و تقسیم های آن با استفاده از تناسبات قائمه طرح ریزی شده است. شکل کلی باغ متقارن است و دو سمت محور اصلی شرقی-غربی به شکل زیبایی تکرار شده اند. 

بخش های مختلف کاخ چهلستون

  • ایوان ستون دار
  • سر در تالار یا تالار آینه
  • شاه نشین
  • تالار اصلی یا تالار اشرف
  • بالاخانه
  • ایوان ستون دار جنوبی

نمای 360 کاخ چهلستون

سی و سه پل

معمار سی و سه پل استاد حسین بناء اصفهانی است که پسرشان محمدرضا اصفهانی شاهکاری همچون مسجد شیخ لطف الله را در کارنامه ی خود دارد. بر خلاف اینکه معمولا پل‌ها در قسمت های کم عرض ساخته می شوند، وی برای ساخت این پل، عریض ترین قسمت رودخانه زاینده رود را انتخاب نمود؛ چرا که این قسمت رودخانه در بستری کم عمق، وسیع و آرام ایجاد شده و دارای چشم اندازی تماشایی بود.برای ساخت سی و سه پل از سه نوع مصالح عمده استفاده شده است: سنگ برای قسمت های زیرین و آجر و ملات ساروج و گچ برای قسمت های فوقانی. بر اساس نظر کارشناسانِ زمین‌شناسی و میراث فرهنگی، پایه و فونداسیون این پل به گونه‌ای ساخته شده که رطوبت، دوام و استحکام آن را افزایش می دهد و به همین دلیل است که در دراز مدت نیز، آب نمی تواند آسیبی به آن بزند.براساس شرحی که سِر پِرسى سایکس Sir Percy Molesworth Sykes)‎) ژنرال، نویسنده، و جغرافیدان انگلیسی راجع به سی و سه پل و وضعیت آن در آخر قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم هجرى ارائه داده است، ورود به مدخل پل از یک شاهراه سنگ فرش شده ممکن بوده و در پل نیز سه معبر در سه سطح مختلف وجود داشته است.در دو طرف پل طاق نماهاى سرپوشیده ای به چشم می خورد که از یک سو به رودخانه و از سوی دیگر به میان پل مشرف هستند و باعث شده اند تا معبر باریکِ مسقفی در دوسوی پل ایجاد شود. پیاده‌روی پل دارای ۹۹ طاقچه است که در آنها تابلوهای نقاشی بوده و امروزه اثری از آنها دیده نمی شود. در جلوی این پل نیز مجسمه رضا شاه بر روى ستونى به ارتفاع ۵ متر وجود داشته که بر اسبی سوار بوده است اما امروزه در میدان ۱۴ اسفند قرار دارد.طاق های پل دارای ستون هایی به ارتفاع ۷ تا ۹ متر هستند که سقف را سرپا نگه داشته اند و بسیار شکوهمند و مستحکم به نظر می رسند.در ابتدا این پل، ۳۶۰ متر طول و ۴۰ چشمه (طاق بزرگ) داشته اما امروزه ۳۳ دهانه و ۱۴ متر عرض دارد و با ۲۹۵ متر طول به عنوان طویل ترین پل زاینده رود از آن یاد می شود. در گذشته این پل دارای ۶ معبر بود که عبارت بودند از:

  • ۱- راه وسط که مخصوص عبور سواره و گردونه‏ ها بود.
  • ۲و ۳- دو طرف پل که از میان گالری های زیبا عبور می کرد و به پیاده رو اختصاص داشت.
  • ۴و ۵- پشت بام هاى گالری ها از دو طرف که دور آن نرده داشته و به هنگام طغیان زاینده رود به تفرجگاه باشکوهى تبدیل می شده است.
  • ۶-سرانجام گالری هاى پل به وسیله پله‏ هاى ظریف به زیر پل می رسید و این مکان در مواقع کم آبی، محل عبور و مرور بود.

اما امروزه تنها دو معبر پیاده رو در آن وجود دارد؛ یکی در بالا که سقف آن آسمان است و دیگری در پایین که مسقف است و در میان پایه‌های مرکزی پل و به فاصله کمی از بستر رودخانه ایجاد شده است.

نمای 360 سی وسه پل

 پل خواجو  نشانه پایداری

از نظر پی‌سازی، پایه های پل خواجو بر روی سنگی متشکل از قطعات گرد و دانه درشت به نام کنگلومرا قرار دارد که لایه ی مقاومی را ایجاد می کند. به هنگام ساخت، لایه های شن و ماسه ی رودخانه ای را در محل پل کنار زده و پی پل را بر روی لایه ای از کنگلومرا بنا کرده اند.در مجاورت پایه های پل، بستر رودخانه سنگ فرش شده تا اثرات تخریبی آب همچون فرسایش در پایین پل و آب بردگی را در بالا دست پل در پی ها به حداقل برساند. این هوش طراح پل باعث شده تا امروزه در کنار پایه های پل هیچ اثری از فرسایش و آب بردگی به چشم نخورد.با بررسی پایه های بزرگ و دقیق و سنگین پل خواجو متوجه می شویم که ابعاد پل در همه ی جهات به خوبی محاسبه شده و با وجود وزن زیاد، سال ها در برابر فشار آب مقاومت کرده است. از دقت محاسبات که بگذریم، مصالح در این میان نقش بسیار حائز اهمیتی دارند. پایه ها ی زیر جرزها، از سنگ های سنگین و بزرگ هستند و فرمشان مانند دماغه های آب شکن و آب شکن های پله ای به نظر می رسد.  آب شکن به سازه ای عرضی اطلاق می شود که جریان آب را به طرف وسط رودخانه هدایت کرده و  از سرعت جریان می کاهد تا کناره ها حفظ شوند.به طور کلی آب به دو صورت دینامیک و استاتیک به پل فشار می آورد. نیروی دینامیک مربوط به حالت فشار و گذر آب و نیروی استاتیک به حالت ایستایی آب مربوط می شود که هر یک می توانند حیات پل را به خطر بیاندازند. برای ایستادگی در برابر این فشارها، یکی از عوامل وزن است اما  به تنهایی کافی نیست و سطح اتصال پل به بستر رودخانه و شکل پایه های پل نیز نقش بسزایی دارند.شکل پایه ها و ابعاد پل خواجو به گونه ای طراحی شده است که سطح بیشتری برای اتصال پل به بستر رودخانه دارد. ترکیب این سطح اتصال زیاد پایه ها با بستر رودخانه و وزن باعث شده است تا مسائلی همچون لغزش پایه ها، واژگونی و ... منتفی و استحکام پل تضمین شود.از سوی دیگر شکل نوک تیز پایه ها در بالا دست همچون آب شکن هستند که نیروی دینامیک وارده از جریان رودخانه به پل را به حداقل می رسانند و آن را حفظ می کنند. شکل پله ای پایه ها در پایین دست نیز باعث می شود تا در مواقع سیلاب یا بسته شدن آب روها برای استفاده از پل به عنوان سد، آب از روی پایه ها جریان یابد و با عبور از روی پله ها انرژی خود را در برخورد با آنها از دست دهد تا هنگامی که به بستر رودخانه می رسد، انرژی مخرب و فرساینده نداشته باشد.طاق روی پایه ها و یا همان سقفی که گذرگاه پل روی آن قرار دارد از سیستم طاق های آهنگ و گنبدهای عرقچین تشکیل شده است. طاق آهنگ یا طاق گهواره یکی از طاق های کهن ایران می باشد که با به کار گذاشتن یک چفد یا قوس (سازه منحنی) بر روی دو دیوار هم راستا (موازی) ساخته می شود. گنبد عرقچین به پوشش مدوری گفته می شود که برای پوشش زیرین بقعه ها به کار می رود. استفاده از این فرم در ساختار پل، باربری و پایداری عالی را به وجود می آورد که جهت استفاده ی مکرر در طول قرن ها باید مورد توجه معمار بوده باشد.

نمای 360 پل خواجو

خانه پیرنیا

خانه پیرنیا شبیه خانه های دیگر در این شهر به صورت گودال -باغچه ساخته شده و همیشه حیاط فضای خنکی را داشته که برای گرمای کویری بسیار مناسب بوده است. این خانه و باغچه ی متصل به آن حدود ۲۱۹۳ مترمربع مساحت دارد. فضای گودال باغچه در مرکز حیاط به‌ عنوان تابستان نشین خانه و برای دسترسی به آب قنات حفر شده است. حوضی بزرگ و باغچه ای با درختان انگور و پسته و انجیر فرح بخش این خانه ی تاریخی شده اند.(نکته: طراحی حیاط (گودال-باغچه)، به گونه ایست كه پایین‌تر از سطح خانه قراردارد و همیشه هوایی خنك دارد.)همه چیز با نظم و معمارانه ساخته شده و اتاق ها در سه جبهه شرقی، غربی و شمالی حیاط قرار دارند:   
جبهه غربی حیاط : اتاق سیلو، صفه ایوان منقش، اتاق سه دری، صفه و اتاق سه دری ساده.
جبهه شرقی حیاط : سقاخانه، صفه، اتاق تک در، راهرو و انباری.
جبهه شمالی یا قسمت زمستان نشین :  اتاق پنج دری و چهار دری.
در ضلع جنوبی خانه، فضایی باغ مانند کار شده که هوای مطبوع آن از دیوارهای مشبک وارد خانه می شود.
پس از گذر از درب ورودی که روبروی مسجد جامع نایین قرار دارد، وارد دهلیز و سپس هشتی ( فضای سرپوشیده متصل به کوچه و حیاط خانه )خانه می شوید. اینجا درب هایی وجود دارد که برای حفاظت از فضای داخلی خانه از چشم غریبه ها کار گذاشته شده، از هشتی به دیگر بخش های خانه می توان وارد شد.زیربنای خانه شامل، انباری، ده اتاق در طبقه همکف و اول و راهروی مشترک و اصلی و فضای نگهبانی است. اتاق منقشدر جبهه غربی برروی اتاق نگهبانی ساخته شده است.بخش های مختلف بنا مزین به گچ‌بری و نقاشی‌های بسیار زیبا و کاربندی‌ها، یزدی بندی‌ها و رسمی بندی‌هایی است که زیبایی بنا را چندین برابر کرده است.



تحریریه معماری آرل
منبع:کارناول-کجارو
 


لینک مستقیم : https://www.arel.ir/fa/News-View-7040.html