بررسی پل طبیعت، به عنوان نمونه ای از فضای جمعی در ارتفاع



با گذشت شش سال از طراحی پروژه پل طبیعت و یک سال از افتتاح آن، شاهد حضور گرم مردم و استقبال آ نها از این فضا و تبدیل آن به پاتوقی برای تجمع و گذران اوقات فراغت هستیم. پروژ های که در سال گذشته یکی از موفق ترین پروژه های شهرداری تهران به شمار رفت و همچنان ذکر خیر آن در محافل مختلف ادامه دارد: یکی از پنج سازه برتر دنیا، بزرگترین پل عابر پیاده خاور میانه، تداوم خودباوری و عزم جهادی مهندسان کشور، نماد شهری، معرف فرهنگ و طبیعت شهر، انتخاب اول مردم و انتخاب پنجم معماران برجسته جهان و
اما از میان عوامل متعدد فنی، ایده پردازانه و چون آنها که در موفقیت این پروژه نقش داشته اند، عاملی که کمتر در رسانه ها به آن پرداخته شده و گویا از نظر مسئولان و مدیران شهری نیز پنهان مانده موقعیت مکانی و پتانسیلی است که توانسته آن را به فضایی جمعی تبدیل کند.
امروز با گسترش و تغییر مقیاس شهر، درک منظر شهری به صورت جامع و کلی امکان ندارد. این امر موجب گسست ادراکی شهروندان و تهدید هویت شهری نزد آنان می شود. از این رو مکانی یابی نقاطی که امکان دیدن کل شهر را فراهم می کنند همواره مورد توجه بوده و به عنوان راهکاری ویژه در کشورهای مختلف دیده شده است. نظرگاه های شهری با ایجاد تصویری روشن از شهر و ایجاد لذت بصری، بستری برای ثبت خاطرات جمعی هستند. با این مقدمه می توان نظرگاه ها را یکی از انواع موفق فضاهای جمعی در شهر دانست که با ایجاد تصویری بارز از شهر، بهانه ای برای اجتماع افراد فراهم می کنند. مطالعه ای که PPS بر روی بیش از 1000 قطعه فضای عمومی شهری در کشورهای مختلف دنیا انجام داده است، حاکی از آن است که 4 عامل اساسی سنجش مطلوبیت کیفی وضعیت فضاهای عمومی شهری از اهمیت بیشتری برخوردار است:
دسترسی و به هم پیوستگی، آسایش و تصویر ذهنی، استفاده ها و فعالیت ها و اجتماعی بودن، اجتماع شهروندان برای تماشای شهرشان و به دست آوردن تصویری هویتمند توسط شهر.

موقعیت استراتژیک تپه های عباس آباد

نعمت نظرگاه های شهری برای هر منطقه و هر کشوری در دسترس نیست؛ مگر آنکه به صورت مصنوعی به ایجاد ارتفاعاتی مصنوع در سطح شهر پرداخته شود که این برای شهر و مدیران شهری هزینه ای هنگفت دارد. اما شهرهایی که از لحاظ موقعیت قرارگیری در بستری طبیعی با شکل ویژ های از زمین رویارو هستند، از نعمتی طبیعی برای شهر برخوردارند:
وجود فضاهایی که می توانند بالقوه یک نظرگاه شهری باشند. می توان شهر تهران را از این دست شهرهای بهره مند دانست. شیب عمومی زمین در تهران از شمال به جنوب در دامنه کوهستان شمیرانات، ۱۰ تا ۱۵ درصد، از تجریش تا تپه های عباس آباد (با شیب متوسط) ۳ تا ۵ درصد، ازعباس آباد تا خیابان انقلاب ۲ درصد و از مرکز شهر تا کناره ۱ درصد است. قرارگیری شهر تهران در دشت و کوه پایه جنوبی رشته کوه البرز علاوه بر ارتفاعات شمالی از بلندی هایی در موقعیت های میانی شهر نیز برخوردار می کند. این ارتفاعات همان مواهب طبیعی هستند که می توانند بدون صرف هزینه های فراوان برای مدیران شهر، امکان ایجاد نظرگاه را فراهم کنند. در شهر تهران علاوه بر ارتفاعات شمالی، آن را که حاصل شیب عمومی کوهپایه های جنوبی البرز و دشت تهران هستند، ارتفاعاتی در یک خط ممتد از میانه شهر می گذرند؛ ارتفاعاتی که از شرق و با بلندی های لویزان آغاز و در غرب به اراضی پارک پردیسان ختم می شوند. این ارتفاعات در میانه مسیر خود از اراضی ارزشمند عباس آباد می گذرند که با توجه به مرکزیتشان نسبت به دو نقطه دیگر از اهمیت بیشتری برخوردارند. این اهمیت از یک وجه به امکان ایجاد نقاط نظرگاهی در این اراضی برمی گردد که به راحتی چشم اندازهایی را در اختیار شهروندان قرار
می دهند؛ وجهی که تنها به منظور قرار دادن برخی کاربری ها که در جای خود مهم هستند به آن پرداخته شده است. گرچه در سا لهای اخیر کاربری های تفریحی در این نقاط اهمیت یافته، اما پل طبیعت گویای واقعیتی دیگر در زمینه این اراضی است که سا لها از دید مدیریتی مدیران پنهان مانده است.

پل طبیعت بالفعل سازی یک استعداد بالقوه

آنچه پل طبیعت را به مجالی برای توقف و تجمع بدل می کند )چنانچه ایده طراحان آن هم بر این امر استوار
بوده است که آن را مانند پل خواجو در اصفهان تنها محل عبور نبینند( مکان یابی آن است. این پل با قرارگیری در محلی استراتژیک توانسته است استعدادی طبیعی از ساختار زمین شهر تهران را نمایان کند. این استعداد که همان فرصت دادن چشم اندازهای جامع از شهر است، در این پل به صورت بالفعل بروز می یابد. پل طبیعت به عنوان یک فضای جمعی بیش از آن که به جوانب فیزیکی و کالبدی متکی باشد، فضایی ادراکی و نمادین است؛ ادراکی حاصل از تماشای شهروندان و به ذهن سپردن منظره شهرشان. موقعیت ویژه این پل در اراضی مرتفع عباس آباد، پتانسیلی بالقوه از این اراضی را به یک ویژگی بالفعل تبدیل کرده است. این پل محلی برای شکل گیری تعاملات اجتماعی مردم شهر و بستری برای وقوع رفتارهای انسانی است. پل طبیعت مجموع های از عرصه ها و فضاهایی با مقیاس و عملکرد به هم پیوسته است که در نقط های با موقعیت خاص و استراتژیک شکل گرفته است. این موضوع هم توانمندی آن را درا یجاد جاذبه ای شهری برای اقشار مختلف به دنبال داشته و هم موضوعیتی برای ایجاد فضاهای جمعی به وجود آورده است.

یک پیروزی جمعی

امروزه پل طبیعت در حال تبدیل به یک برند در شهر تهران است. علاوه بر موفقیت های این پروژه در عرصه های فنی و تکنولوژیک، حس تعلقی که در شهروندان تهرانی نسبت به آن در حال ایجاد شدن است موضوعی بسیار ارزشمند است که باید برای طراحان یا مدیران و مسئولان شهری نیز از اهمیت بیشتری برخوردار باشد. اما این توفیق بزرگ، حاصل حضور و اجتماع شهروندان است که موجب شده آن را متعلق به خود و شهرشان بدانند. آ نچه ضامن تداوم این حضور و تبدیل آن به یک نماد و نشانه شهری بین شهروندان خواهد شد خاطره جمعی است که در ذهن آ نها نقش خواهد بست. شاید برای معماران یا مهندسان سازه و حتی برای بسیاری از مردم جاذبه اولیه ای که این پل را به مقصد بازدید آنها تبدیل کرده است، همان ابعاد زیباشناسی و تکنیکی در سازه و فرم آن باشد؛ اما می توان در بلندمدت این عامل را کمرنگ تر دید؛ چرا که بعد از گذشت زمان جاذبه های بصری اولیه کم رنگ می شوند و نوسازی یا افزودن متعلقاتی به پدیده ضرورت می یابد. به نظر می رسد شناخته شدن پل به عنوان یک فضای جمعی است که ضامن بقای آن در بین مردم خواهد بود. پیروزی پل طبیعت تنها متعلق به طراحان آن یا مسئولان شهرداری نیست؛ بلکه یک پیروزی جمعی است برای همه شهروندان تهرانی؛ چنانچه خود مسئولان نیز در روزهای اخیر به این امر اذعان داشته اند. معاونت اجتماعی شهرداری تهران با بیان اینکه ثبت خاطره و احساس تعلق نسبت به این سازه عظیم نشانه خوبی از پویایی این پروژه شهری و جاری بودن حیات مدنی و زندگی اجتماعی یکی از موفقیت های آن را تبدیل شدنش به نمادی برای شهر تهران دانسته است. گرچه پل طبیعت این در آن است
توفیق را مدیون طراحی زیبا یا برنامه ریزی مدیران شهر برای مکان یابی آن است، اما بیش و پیش از آن مرهون بستری است که در آن واقع شده است؛ بستری که امکان در اختیار قراردادن چشم اندازی جامع و زیبا را از شهر تهران ایجاد کرده است.
برقراری ارتباط منطقی بین بستر، چشم اندازها، فضای نظرگاهی و فضای جمعی می تواند سلسله مراتبی را مشخص کند که محبوبیت پل طبیعت را در میان شهروندان سبب شده است.

پل طبیعت یک الگوی موفق

رجوع به سلسله مراتبی که در پایان، پل طبیعت را به یک نقطه عطف شهری تبدیل کرده اند، نشان از به کارگیری یک الگوی موفق دارد که به رغم بستر فراهمش در شهر تهران مورد توجه قرار نگرفته است. الگو یا ایده ای که توفیق اجتماعی پل طبیعت را به دنبال داشته، برآمده از بستر طبیعی شهر است. اما به نظر می رسد این ایده چنا ن که در این پروژه مورد توجه قرار گرفته در سایر نقاط شهر به کار گرفته نشده است؛ گرچه ایده یادشده موهبتی رایگان درا ختیار شهر است، اما هیچ گاه به الگویی برای ایجاد فضاهای جمعی تبدیل نشده است. پل طبیعت نشان می دهد چگونه حسن استفاده از این فرصت و برنامه ریزی درست برای ایجاد فضاهای جمعی موجب موفقیت یک پروژه می شود. الگویی که پل طبیعت پیش روی مدیران و برنامه ریزان شهری می گذارد ای ن است که به فرصتی نهفته در شهر توجه کنند و آن را با شناسایی درست به کار گیرند. این فرصت موهبت طبیعی موجود درا رتفاعات شهر تهران است و براساس الگوی مکشوف از تجربه پل طبیعت، جایگاهی برای ایجاد فضاهای جمعی به شمار می رود. با استناد به تعریف فضای جمعی که محل تعامل و ارتباط متقابل شهروندان و مکانی برای اجتماع و گفت وگوی آنها است، ارتفاعات شهر تهران می توانند با داشتن مزیت نسبی خصلت نظرگاهی خود، قابلیت بسیار بالایی برای تبدیل به فضاهای جمعی داشته باشند. نقاط مرتفع شهر تهران از این نظر که محلی برای به دست آوردن تصویری کامل از شهر و حصول ادراکی مشترک از آن هستند، امتیازی بالقوه برای تبدیل شدن به فضای جمعی دارند.
تجربه پل طبیعت نشان می دهد تا چه اندازه دقت و بذل توجه به این نقاط می تواند متضمن توفیق پروژه های شهری باشد.

به دنبال نقاط بلند

برای ایجاد فضاهای جمعی با الگوی مورد نظر، نخستین گام یافتن نقاط مستعد از این جنس است. فضاهای جمعی از جنس نظرگاه بر ارتفاعاتی مکان یابی می شوند که یافتن آنها در شهر تهران چندان دشوار نیست. اما نکته دوم یافتن نقاطی است که بتوانند چشم اندازهایی اثرگذار را برای شهروندان ایجاد کنند؛ چشم اندازهایی هویتمند که در یک نگاه شهر را در نظرگاه خاطب قرار دهند. این چشم اندازها باید حاوی عناصری هویت بخش برای شهر باشند. به دنبال این نقاط می توان توپوگرافی شهر تهران را بررسی کرد. این نقاط شامل دو دسته ارتفاعات شمال و مرکز شهر هستند. برخی ارتفاعات شمالی شهر مانند بام تهران به چنین فضاهایی تبدیل شده اند و امروزه محلی برای تماشای شهر هستند؛ برخی دیگر از این ارتفاعات به واسطه تراکم کاربری های تفریحی و خدماتی در شلوغی این کاربری ها چشم اندازهای خود را از دست داده اند.
در این میان ارتفاعاتی که در بخش میانی شهر قرار دارند به واسطه وسعت دید بیشتری که به اطراف و دید همزمانی که به شمال و جنوب شهر دارند از اهمیت بیشتری برخوردارند. گرچه تنوع توپوگرافیک تهران نقاط ریزودرشت بسیاری را در سطح شهر با این قابلیت ایجاد کرده است که می توانند چشم اندازهای گوناگونی را برای شهروندان ایجاد کنند، چنانچه اشاره شد، ارتفاعاتی با مکان یابی مناسب تر که از گستردگی مناسبی برخوردارند نیز می توانند به فضاهای جمعی شهر تهران تبدیل شوند. این موضوع باعث می شود نتوان هر فضای نظرگاهی در سطح شهر را به فضای جمعی تبدیل کرد.

تحریریه معماری آرل
نویسنده : ریحانه حجتی
منبع : فصلنامه همشهری معماری

لینک مستقیم : https://www.arel.ir/fa/News-View-3802.html