مسجد و مدرسه سپهسالار از مدارس بزرگ و زیبای قرن سیزدهم هـ . ق در تهران است. این بنا در خیابان شهید مصطفی خمینی (سیروس سابق) واقع شده است. بانیان این مسجد عظیم، که به مدرسه ناصری تهران نیز مشهور بود. حاج میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی، صدراعظم دوره ناصرالدین شاه قاجار و برادرش مشیرالدوله بودند. این بنا که از بزرگ‌ترین مدرسه‌های تهران است، ۶۲ متر طول،۶۱ متر عرض و در حدود ۶۰ حجره دارد و ارتفاع گنبد آن ۳۷ متر است و در صحن مدرسه، باغچه‌ای پردرخت و زیبا با آب نما ساخته شده است. ساختن این عمارت معتبر در سال ۱۲۹۶ هجری قمری آغاز شد.

مجموعه این بنای شکوهمند شامل جلوخان، سردر، دهلیز، ساختمان دو طبقه و حجره‌هاست. این ساختمان دارای چهار ایوان، گنبدی بزرگ، شبستان و چهل ستون، هشت گل دسته، مناره کاشی‌کاری و مخزن یک کتابخانه معتبر است. درب ورودی اصلی مدرسه در حاشیه خیابان بهارستان قرار دارد. از ضلع خاوری نیز دری به مسجد و مدرسه باز مى‌شود. در این دهلیز، شاه کاری از معماری و کاشی‌کاری معروف به هفت کاسه (تاق معلق) به یادگار مانده است.بالای ایوان شمالی این بنا یک ساعت بزرگ نصب و کتیبه‌های بى‌شماری روی کاشی نقش شده است.

از مشخصات ممتاز تزیینات این بنا، گذشته از تاق معلق، کاشی‌های محصور و خشتی رنگارنگ بناست که دارای مناظری بسیار زیباهستند. از لحاظ هنر حجاری و سنگ تراشی نیز ستون‌های یکپارچه آن قابل توجه است.

در سال ۱۲۹۶ ه.ق‌، میرزا حسین خان سپهسالار دستور ساخت مسجدی را داد که اکنون، از زیباترین بناهای شهر تهران به شمار می‌رود. تاریخ گواهی می دهد که طراح و ناظر بنا میرزا مهدی‌خان شقاقی، ممتحن‌الدوله (۱۲۶۳ _ ۱۳۲۷ ه.ق) و سازنده آن ابوالحسن‌خان معمارباشی است.

میرزا مهدی‌خان شقاقی فرزند رضاقلی‌خان از حقانین ایل قشقایی است. وی پس از دو سال تحصیل طب در دارالفنون در سن ۱۴ سالگی به همراه گروه ۴۲ نفری از دانش‌آموزان ایرانی به فرانسه فرستاده شد. او در آنجا به علت اندام درشت خود به «حسین کُرد» معروف شد اما پس از طی دو سال تحصیلات مقدماتی و گرفتن دیپلم در مدرسه دیپ به پاریس بازگشت و وارد مدرسه مهندسی راه و پل‌سازی شد و در سال ۱۲۴۳ ش (۱۸۶۴ م)دیپلم مهندسی خود را دریافت کرد.

وی در سفر سوم ناصرالدین شاه به اروپا (۱۳۰۶ ه.ق) یکی از همراهان او بود و به همین جهت به لقب ممتحن‌الدوله نائل شد.

از جمله آثار مهندسی ممتحن‌الدوله می‌توان به طرح منزل و مسجد و مدرسه سپهسالار، نقشه قصر فیروزه و چند بنای دیگر اشاره کرد. وی مدتی نیز در زمان وزارت قوام‌الدوله به عنوان مستشار وزارت امور خارجه به خدمت پرداخت. از او آثار و نوشته‌های عدیده‌ای بر جای مانده که خاطرات وی از مهم‌ترین آنها است.

ممتحن‌الدوله شقاقی در خاطرات خود می‌نویسد: «طراحی و ساختن آن بنا به من رجوع گشت. من استاد حسن معمار قمی را جهت همکاری از قم به طهران آوردم، و مرحوم میرزاحسن خان منشی اسرار هم همراهی می‌نمود و شهریه و انعام دادند و ساختن این بناها از مسجد ناصری (سپهسالار) و عمارت بهارستان به من و او واگذار شد. من به عنوان مهندس طراح فقط در ساختن آن بنا نظارت می‌کردم. مرحوم آقاوجیه سپهسالار ثانی که طرف توجه میرزاحسن خان بود متاسفانه این خدمت معماری را از آن استاد قمی ذوفن را از خدمت خارج نمود، و من ماندم با یک مشت معماران مورد اعتماد که _ الحمدالله _ ساختمان‌ها را به اتمام رساندیم.»

در زمان حیات ممتحن‌‌الدوله فرزندان سوم و یازدهم وی در ایران به نام‌های کیومرث (مهدی)، ماژور حصن‌‌السلطنه (۱۲۵۸ – 1290 ش) و حسنعلی خان شقاقی (۱۲۸۰ – 1322 ش) و فرزند هفتم وی محمدعلی خان شقاقی (۱۲۷۳ – 1249 ش) هنگام نبرد با ارتش آلمان در بحبوحه جنگ جهانی اول به وسیله گاز سمی نیروهای آلمانی مسموم شد و بدین ترتیب کشته شدند و از دست رفتن آنها سبب افسردگی روحی شدید در وی شد.

با وجود اینکه طراحی مسجد و مدرسه سپهسالار به مهندس میرزا مهدی خان شقاقی منتسب است اما به گفته صاحب نظران تاثیر بسزای استاد حسن قمی در شکل‌گیری این بنا انکارناپذیر است.

ساخت هسته اصلی بنا نزدیک به پنج سال به درازا کشید، اما عمر سپهسالار چندان نپایید که مسجد ساخته شده را به چشم ببیند. در دوره‌های بعدی‌، تکمیل بخش‌هایی از مسجد همچنان ادامه یافت که در سال ۱۳۲۰، در محل گل‌خانه قدیمی‌، تالاری ساخته شد که امروز مجموعه دارالقرآن است‌. در سال ۱۳۴۲، استاد لرزاده تغییراتی در شبستان زمستانی ایجاد کرد و در سال ۱۳۷۵ ، نیز مهندس سعیدی گنبد اصلی را اساسی مرمت کرد.

وجه دیگری که به این مجموعه اهمیتی دو چندان می‌بخشد کتابخانه‌ مسجد است که در سال ۱۲۹۷ ه.ق‌، سپهسالار با خرید کتابخانه‌ ۴۰۰۰ نسخه‌ای اعتضادالسلطنه آن را پایه‌گذاری کرد. هم اینک، گنجینه‌ای با بیش از ۴۲۰۰ کتاب خطی به خط مؤلفان و نزدیک به ۱۰۰۰۰ کتاب چاپ سنگی در این کتابخانه‌ موجود است‌.

طراحی این مسجد با الهام از بهترین نمونه‌های پیش از آن‌، هم‌چون مسجد سید و مسجد حکیم اصفهان‌، تحول یافته است‌. گنبدخانه مسجد سپهسالار تحولی در معماری مساجد به شمار می‌رود.

چلیپای بزرگی با ابعاد ۴۵ * ۴۵ متر گنبد اصلی را با دهانه ۱۵ متر در مرکز قرار داده است‌. در قسمت جنوبی‌، بیننده فضای بزرگ بدون ستونی را می‌بیند. سبکی این فضا را حتی، جرزهای عظیمی که گنبد روی آن قرار گرفته مخدوش نمی‌سازد. چهار گنبد کاربندی با قاعده مستطیل‌، بال‌های چلیپا را پوشش داده‌اند. در نمای بیرونی نیز این چهار گنبد سلسله مراتبی در حرکت به سمت گنبد اصلی با ارتفاع ۲۵ متر به وجود می‌آورد.

تزئینات ساختاری چون کاربندی و غیرساختاری چون یزدی‌بندی و مقرنس و کاسه‌بندی در ساختمان مسجد به کار رفته و کاشی‌کاری در سطحی وسیع استفاده شده است‌. از انواع مهم کاشی‌کاری در این مسجد معقلی‌، هفت رنگ یا خشتی و معرق را می‌توان نام برد که این آخری به دو صورت اسلیمی و گره‌چینی است و معرق برجسته سر در ورودی در نوع خود منحصر به فرد است‌.

سنگ و تزیینات سنگی در این مجموعه جابه‌جا به کار رفته و از این نظر با دیگر ابنیه دوران قاجار تفاوت دارد و به معماری دوران زندیه شباهت می‌یابد. در این بنا آجر کاری به شکل تزیینی دیده نمی‌شود اما آجر، مصالح اصلی بنا را تشکیل می‌دهد که کاشی کاری روی آن نمایی جذاب دارد. طاق‌های آجری پر تنوع در دالان‌ها و ورودی‌ها نیز به چشم می‌خورد.

تزیینات گچی در شبستان زمستانی، گچ‌بری‌های اسلیمی و کتیبه‌های خطاطی شده‌، همه به دست استاد لرزاده ساخته شده‌اند.

تزیینات چوبی نیز چون دیگر تزیینات با استادی شکل گرفته‌اند. درهای حجره‌ها و در اصلی شبستان زمستانی گره‌چینی معرق دارند. درب اصلی که به خیابان سرچشمه باز می‌شود دارای بهترین نمونه تزیینات فلزی در این مجموعه است‌. پشت پنجره حجره‌ها نیز نمونه‌هایی زیبا از فرفورژه یا همان(نرده‌های دست‌ساز آهنی‌) دیده می‌شود.

از ویژگی‌های مهم فضای مسجد سپهسالار، که در واقع یکی از برجسته‌ترین ابداعات معماری قاجاری نیز به شمار می‌رود، وجود مهتابی‌ها و بهار خواب‌های وسیع در طبقه فوقانی است‌. هر چند این فضاها با ظرفیت بسیار در مسجد سیداصفهان و مسجد سلطانی سمنان نیز یافت می‌شود، در مسجد سپهسالار در مقیاسی وسیع‌تر و با پیچیدگی‌های بیش‌تر طراحی شده است‌. این ابتکار طرحی را به وجود آورده که افزون بر القای حس محصور و معین بودن‌، حرکتی در جهت خلاف محدودیت فضا ایجاد می‌کند. چنین تدبیری در فضاسازی امکان پیوند میان ناظر و بنا را مختل نمی‌سازد و در همان حال به پیچیدگی و غنای فضا می‌افزاید. دیگر ویژگی معماری مسجد مناره‌های متعدد آن در ابعادی نامنتظره است‌. امتداد نیم استوانه‌ای آن‌ها تا کف حیاط می‌رسد و ابتکاری منحصر به فرد را به نمایش در می‌آورد.

استفاده از ساعت به جای مؤذنه‌، نمونه‌های بسیار دارد، لیکن در این بنا مکمل مجموعه حرکت‌های عمودی است و کاربرد آن بسیار به جاست‌. کتابخانه‌ در سال‌های نخستین دوران پهلوی دوم در مجاورت مسجد ساخته شد، گرچه معماری کتابخانه‌ چندان ارزشمند نیست‌، بدون خودنمایی در برابر مسجد به نوعی هماهنگی با آن دست یافته است‌.

مسجد سپهسالار گنبد ویژه‌ای دارد؛ تعداد مناره‌های بیش از اندازه متداول آن که حدود ۱۰ مناره است و گنبد دو گوش آن نشان از سبک معماری مساجد ترکیه دارد.مسجد و مدرسه سپهسالار (شهید مطهری) نخستین و بزرگ ترین مسجد و مدرسه عالی در تهران است که از نزدیک‌ترین تلفیق‌ها میان معماری ایرانی و معماری مساجد استانبول به شمار می‌آید.کارشناسان معماری معتقدند که این بنا با بهره‌گیری از کاشی‌کاری‌ها و مجموعه هنرهای معماری دوره قاجار طراحی و ساخته شده است.

هر بنایی دارای ارزش و اعتبار و بیان کننده سلیقه معمار بناست. بناهای تاریخی هر کشور بخشی از شناسنامه فرهنگ و کارنامه مردمی است که در آن زندگی می‌کرده‌اند. از این رو توجه به تاریخچه بناها و شاه‌کارهای هنر معماری، مهم است.در حال حاضر در بخش بالای کتابخانه مسجد، یک نمایشگاه دایمی از آثار قدیمی مانند مجموعه آثار «میرزا طاهر تنکابنی»، «مجموعه کتاب‌های سیدمحمدصادق طباطبایی» و بسیاری دیگر از مجموعه‌های تاریخی و باارزش وجود دارد.

 قسمتی از دیوار مدرسه سپهسالار که متعلق به دبیرستان علمی قدیم بود در حال مرمت و بازسازی است. بخش‌هایی به بافت این مدرسه الحاق شده که به لحاظ معماری کارهای غلطی است. محل استقرار فرهنگستان اول زبان و ادب پارسی نیز در این مسجد بود، که در آن مکان امروز کتابخانه مسجد سپهسالار واقع شده است. از این رو خاطرات فرهنگستان اول را در این کتابخانه که در حال حاضر بازسازی شده، می‌توان یافت.