تقسیمات اقلیمی ایران به چهاردسته ی
اقلیم معتدل و مرطوب (سواحل جنوبی دریای خزر)، اقلیم سرد (کوهستان های غربی)، اقلیم گرم و خشک (فلات مرکزی) و اقلیم گرم و مرطوب (سواحل جنوبی) دسته بندی می شود. در این بخش قصد داریم به معرفی ویژگی های هر یک از این 4 اقلیم بپردازیم و مروری مختصر بر ویژگی های معماری هر اقلیم اشته باشیم. در مورد ویژگی های معماری هر اقلیم به طور مفصل در مطالب بعدی صحبت خواهیم کرد. با ما همراه باشید...
اقلیم معتدل و مرطوب
سواحل دریای خزر دارای آب و هوای معتدل و بارندگی فراوان، رطوبت زیاد هوا و اعتدال درجه حرارت می باشد. دمای هوا در روزهای تابستان معمولاً بین 25 تا 30 درجه ی سانتیگراد و شب ها بین 20 تا 23 درجه سانتیگراد و در زمستان معمولاً بالای صفر است. بارش در تابستان نیز اغلب به صورت رگبار می باشد. شهرهای رشت، بندر انزلی، بابلسر و گرگان در این منطقه قرار دارند.
اقلیم سرد
کوهستان های غربی که دامنه های غربی رشته کوه های مرکزی ایران را شامل می شوند با توجه با اینکه میانگین دمای هوا در گرمترین ماه سال در آن ها بیش از 10 و میانگین حداقل دمای هوا در سردترین ماه کمتر از 3- درجه سانتیگراد است. در این اقلیم زمستان ها طولانی، سرد و سخت بوده و چندین ماه از سال زمین پوشیده از یخ است. میزان بارندگی در تابستان کم و در زمستان زیاد است. فصل بهار کوتاه است و زمستان و تابستان را از هم جدا می کند. شهرهای تبریز، ارومیه، سنندج و همدان در این اقلیم قرار دارند.
اقلیم گرم و خشک:
در این اقلیم که بیشتر مناطق نیمه استوایی را شامل می شود، به دلیل وزش باد هوا بسیار خشک است. تابش مستقیم آفتاب در این مناطق شدید است. آسمان این مناطق، در بیشتر مواقع سال بدون ابر است ولی معمولاً بعد از ظهرها در اثر گرم شدن و حرکت لایه های هوای نزدیک به زمین، مه و طوفان گرد و غبار پدید می آید.
رطوبت کم و نبودن ابر در آسمان باعث می شود دامنه ی تغییرات دمای هوا در این مناطق بسیار زیاد شود. در تابستان، تابش آفتاب در طول روز سطح زمین را تا 70 درجه ی سانتیگراد گرم می کند. در حالی که در هنگام شب به 15 درجه ی سانتیگراد یا پایین تر می رسد. زمستان ها سخت و سرد و تابستان ها گرم و خشک است. این اقلیم شامل منطقه ی بیابانی و نیمه بیابانی می شود.
منطقه نیمه بیابانی:
دامنه ها و کوهپایه های ارتفاعات شمالی، غربی و جنوبی از رطوبت بادهای مرطوبی که از فراز آن ها می گذرد تا حدودی استفاده می کنند. البته هر چه از غرب به شرق نزدیک می شویم، اثر بادهای مرطوب کاهش و خشکی هوا افزایش می یابد.
منطقه بیابانی:
چاله های پست مرکزی، شرقی و جنوب شرقی ایران دارای آب و هوای خشک بیابانی است. اختلاف زیاد درجه حرارت هوای تابستان و زمستان، همچنین اختلاف زیاد درجه حرارت هوای شب و روز از ویژگی های مناطق نیمه بیابانی است. منطقه ی دشت لوت ، کمترین میزان رطوبت نسبی در ایران را دارد که به احتمال قریب به یقین، گرمترین منطقه آن نیز محسوب می شود. تهران، مشهد، اصفهان و شیراز از جمله مناطق نیمه بیابانی و شهرهایی چون زاهدان و یزد از جمله مناطق بیابانی محسوب می شوند.
اقلیم گرم و مرطوب:
سواحل جنوبی ایران که به وسیله ی رشته کوه های زاگرس از فلات مرکزی جدا شده اند، تابستان های بسیار گرم و مرطوب و زمستان های معتدل دارند. در این مناطق حداکثر دمای هوا در تابستان به 35 تا 40 درجه ی سانتیگراد و حداکثر رطوبت نسبی آن به 70 درصد می رسد. در این اقلیم رطوبت هوا در تمام فصل های سال بالاست و به همین دلیل اختلاف درجه ی حرارت هوا در شب و روز و در فصل های مختلف کم است. در این مناطق تابش آفتاب زیاد است. شهرهای بندرعباس، جاسک، آبادان و اهواز دارای آب و هوای گرم و مرطوب هستند. به طور کلی میزان بارندگی در سواحل خلیج فارس منظم تر از سواحل دریای عمان است. سواحل دریای عمان تحت تأثیر بادهای موسمی اقیانوس هند قرار دارند و دارای باران های نامنظم و خشکسالی های فراوان هستند.
ویژگی های
معماری بومی مناطق معتدل و مرطوب:
1- برای حفاظت
ساختمان از رطوبت بیش از حد زمین، خانه ها بر روی پایه های چوبی ساخته شده اند. ولی در دامنه ی کوه ها که رطوبت کمتر است معمولاً خانه ها بر روی پایه هایی از سنگ و گل ساخته می شوند.
2- برای حفاظت اتاق ها از باران، ایوانک های عریض و سرپوشیده ای در اطراف اتاق ها ساخته اند.
3- بیشتر
ساختمان ها با مصالحی با حداقل ظرفیت حرارتی بنا شدند و در صورت استفاده از
مصالح ساختمانی سنگین، ضخامت آن ها در حداقل میزان ممکن حفظ شده است. زمانی که نوسان دمای روزانه ی هوا کم است، ذخیره ی حرارت هیچ اهمیتی ندارد و علاوه بر این
مصالح ساختمانی سنگین تا حدود زیادی تأثیر تهویه و کوران را که یکی از ضروریات این منطقه است کاهش می دهند.
4- در تمام ساختمان های این منطقه بدون استثنا از کوران و تهویه ی طبیعی استفاده می شود. به طور کلی
پلان ها گسترده و باز و فرم کالبدی آن ها بیشتر از شکل های هندسی طویل و باریک تشکیل شده است. به منظور حداکثر استفاده از وزش باد در ایجاد تهویه ی طبیعی در داخل اتاق ها، جهت قرارگیری
ساختمان ها با توجه به جهت وزش نسیم های دریا تعیین شده است. در نقاطی که بادهای شدید و طولانی می وزد، قسمت های رو به باد
ساختمان ها کاملاً بسته است.
5-
ساختمان ها به صورت غیر متمرکز و پراکنده در مجموعه سازمان دهی شده اند.
6- به دلیل بارندگی در این مناطق، بام ها شیب دار است و شیب بیشتر آن ها تند است.
ویژگی های
معماری بومی مناطق گرم و خشک
1-
ساختمان ها با مصالحی از جمله خشت و گل که ظرفیت حرارتی زیادی دارند بنا شده اند.
2-
پلان ساختمان ها تا حد امکان متراکم و فشرده است و تلاش شده سطح خارجی
ساختمان نسبت به حجم آن کم باشد. این تراکم میزان تبادل حرارت از طریق جداره های خارجی را چه در تابستان و چه در زمستان به حداقل می رساند و در نتیجه تا حد زیادی از نفوذ حرارت در تابستان و اتلاف آن در زمستان جلوگیری می کند.
3- تلاش شده است بیشترین سایه ی ممکن بر سطوح خارجی ایجاد شود.
4- در نتیجه ی کمبود چوب، سقف ساختمان ها به شکل خرپشته، تاق یا گنبد و بدون هیچ اسکلتی از خشت خام و گل ساخته شده است. البته در مناطق نیمه بیابانی به اعتدال نسبی هوا و وجود چوب نسبتاً کافی، بیشتر بام ها از چوب و به شکل مسطح ساخته شده اند.
5- معمولاً سطح خارجی سفیدکاری شده است.
6- در این مناطق، تعداد و مساحت پنجره ی ساختمان ها، به حداقل میزان ممکن کاهش یافته و برای جلوگیری از نفوذ پرتوهای منعکس شده از سطح زمین اطراف، پنجره ها در قسمت های فوقانی دیوارها تعبیه شده اند.
7- از ایجاد کوران و ورود هوای خارج به داخل ساختمان جلوگیری شود. تدابیر دیگری از جمله ایجاد بادگیر برای خنک سازی هوای داخلی به صورت طبیعی اندیشیده شده که بسیار مؤثر است.
8- استفاده از حیاط های داخلی که شامل درخت، حوض و سطح گیاه کاری شده است، یکی از مؤثرترین عوامل ایجاد رطوبت محسوب می شود.
9- جهت قرارگیری
ساختمان ها در این مناطق، جنوب تا جنوب شرقی است.
ویژگی های
معماری بومی مناطق سرد
ویژگی های
معماری بومی مناطق سرد به طور عمده شبیه به اصولی است که در معماری مناطق گرم و خشک مورد توجه بوده است. با این تفاوت که در مناطق سرد منابع ایجاد حرارت در داخل
ساختمان است.
1- استفاده از
پلان های متراکم و فشرده
2- به حداقل رساندن سطح خارجی در برابر حجم مورد پوشش
3- استفاده از مصالحی با ظرفیت و عایق حرارتی
4- به حداقل رساندن میزان تعویض هوای داخلی و تهویه ی طبیعی و در نتیجه جلوگیری از ایجاد سوز در داخل و خروج جرارت داخلی به خارج از
ساختمان
5- انتخاب بام های مسطح و نگه داری برف روی بام ها به عنوان عایق حرارتی.
تنها تفاوت بین
معماری این مناطق و مناطق گرم و خشک، تمایل و ضرورت استفاده از حرارت ناشی از تابش آفتاب در داخل ساختمان در فصل زمستان است ولی در هر صورت برای استفاده از انرژی حرارتی حاصل از تابش آفتاب، پوشش سطوح خارجی به رنگ تیره انتخاب شده و ابعاد پنجره ها نیز نسبت به مناطق گرم و خشک افزایش یافته است.
ویژگی های
معماری بومی مناطق گرم و مرطوب:
مانند اصول مطرح شده برای مناطق معتدل و مرطوب است:
1- استفاده از
مصالح ساختمانی با ظرفیت حرارتی کم.
2- قرار دادن
ساختمان در سایه ی کامل در اینجا نیز ایوان های عریض و سرپوشیده ای که هم از نفوذ باران به داخل جلوگیری می کنند و هم سایه ی کاملی بر روی دیوار اتاق ها می اندازند، مورد استفاده قرار گرفته است.
3- در مناطق نزدیک به دریا، برای استفاده از نسیم های خنک دریا از بادگیرهای بزرگ استفاده شده است.
4- در این مناطق به دلیل گرما و رطوبت زیاد هوا، میزان تهویه ی طبیعی اهمیت چندانی ندارد.
منبع: کتاب اقلیم و معماری، نویسنده: مرتضی کسمایی
تحریریه ی معماری آرل
