در بررسی شهرهای مناطق خشک باید گفت این شهرها تحت هر شرایطی که ایجاد شده باشند، بافت آن ها که شامل شبکه معابر و ساخت و سازهای عمومی و خصوصی است، شدیداً متأثر از شرایط اقلیمی می باشد. نگاهی به پراکندگی جغرافیای شهرهای مناطق خشک ایران نشان دهنده ی آن است که این شهرها از نظر مسافت دور از هم قرار گرفته اند به طوری که فاصله ی متوسط این شهرها از همدیگر بیش از 100 کیلومتر است. با توجه به این امر که اکثر این شهرها، شهرهایی هستند که حداقل از 1000 سال قبل وجود داشته اند، می توان گفت که شرایط و محدودیت های طبیعی اجازه ی به وجود آمدن شهرها را در فواصل نزدیک تر نداده است که از میان شرایط و محدودیت های طبیعی مؤثر بر این امر شرایط هیدرولوژیکی می باشد. محدودیت منابع آب اعم از سطحی و زیرزمینی بزرگترین مانع توسعه و گسترش شهرها و ایجاد آن ها در جوار همدیگر است. گرچه شرایط دیگری چون بین راهی بودن، دلایل امنیتی و استراتژیکی و ... نیز در این امر دخیل هستند ولی بیشترین اهمیت مربوط به شرایط وجود منابع آب می باشد.
ویژگی بناهای مسکونی مناطق خشک ایران: در طراحی پلان ساختمان ها در بافت های سنتی مناطق خشک فعالیت های روزانه مطابق با مسیر خورشید به تفکیک فضاهای درون خانه جدا شده و منجر به صرفه جویی بهتر در مصرف انرژی شده اند به گونه ای که داخل خانه ها دو فضای گرم و سرد با استفاده از جهت و مسیر آفتاب و کسب حرارت به صرفه جویی در مصرف انرژی منتهی گردیده اند. معمولاً بیشترین بار حرارتی در تابستان ها بر روی بام و دیوارهای شرقی و غربی بوده (دیوارها نصف مساحت بام حرارت دریافت می کنند.) و در مقابل دیوارهای جنوبی میزان نسبتاً کمتری حرارت را دریافت می نمایند و در زمستان ها که زاویه ی تابش خورشید کم می باشد، بیشترین حرارت از دیوارهای جنوبی دریافت می شود. استفاده از دیوارهای ضخیم با مصالح سنگین، ایجاد دهلیزهای مسقف و ورودی درختکاری شده بسیاری از سکونتگاه های مناطق خشک را به حالت قلعه ای درآورده است.
در ساخت بناهای سنتی شهری این مناطق از مصالحی چون خشت و گل که ظرفیت حرارتی زیادی دارند استفاده می شده و حتی در مناطقی که شدت گرما زیاد است با قرار دادن خانه ها در دل تپه ها با زیرزمین از شرایط گرمایی متعادل عمق زمین بهره گرفته شده است. با توجه به اینکه سطح خارجی ساختمان های مناطق خشک نسبت به حجم آن ها کمتر می باشد و درصد دریافت تابش خورشیدی آن ها نیز کم تر می شود حالتی متراکم و فشرده به هم داشته در عین حال سطحی که آفتاب دریافت می کند کم تر می شود. بیشترین سایه نیز در سطح بافت های شهری ایجاد می شود. غالب سقف های ساختمان ها به صورت تاق یا گنبد یا خرپشته ساخته شده و البته در بعضی مناطق که چوب در دسترس می باشد در ساخت بام ها از چوب و حصیر نیز استفاده شده و بام ها به صورت مسطح ساخته می شوند. معمولاً دیوارهای ساختمان ها با رنگ های روشن و پنجره ها در قسمت های فوقانی دیوارها با ابعاد کوچک نصب شده و عناصری همچون بادگیرها ابزاری در جهت استفاده ی بهینه از پتانسیل های محیط این مناطق می باشند که البته نوع و تعداد طرفه های این بادگیرها (یک طرفه، چهار طرفه، چهارطرفه ی دو اشکوبه، چندوجهی، استوانه ای، هشت طرفه و خیشخان)، تابع وجود بادهای مطلوب در مناطق مختلف می باشد. غالباً در مناطق خشک ابنیه با شیوه ای (درونگرا) ساخته می شوند و سعی می شود با قرار دادن بخشی از ساختمان ها در درون زمین و محصور نمودن کل ساختمان از چهار طرف (یعنی ساخت ابنیه در چهار جهت جغرافیایی و به دور یک حیاط مرکزی) که به خانه های چهارفصل معروف می باشند آسایش اقلیمی را در فضاهای مسکونی این مناطق ایجاد نمایند. عمده ترین ویژگی های ابنیه ی مسکونی سنتی در مناطق خشک را می توان به شرح زیر بیان نمود:
1) درونگرایی و محصور بودن فضاها
2) دارا بودن اجزای خاص ساختمانی همچون زیرزمین و سرداب، ایوان، بادگیر و حیاط مرکزی.
3) طاق های غالباً قوسی شکل یا گنبدی با ارتفاع نسبتاً زیاد و وجود دیوارهای نسبتاً قطور.
4) پایین تر بودن کف ابنیه و حیاط ها از سطح معابر.
البته این ویژگی ها غالباً در مورد ساختمان های مختلف تجاری و مذهبی و خدماتی نیز صادق می باشد. بسیاری از عناصر همچون فضاهای باز مرکزی و تعبیه ی حوض آب و باغچه در درون آن (همچون حیاطهای قدیمی) باعث افزایش رطوبت در فضاهای زیستی ساختمان شده و دیوارهای خشتی و آجری که با قطر و ضخامت نسبتاً زیاد با طاق های قوسی شکل طراحی شده اند مانند یک خازن حرارتی نوسانات درجه حرارت شبانه روز را تعدیل می کند. نحوه ی تعبیه ی بازشوها نیز به حیاط یا فضاهای باز مرکزی ارتباط فضاهای زیستی داخلی را با فضاهای خارجی قطع نموده و منجر به ایجاد میکرو اقلیم خاص مطلوب در معماری سنتی آن ها می شود.
ساخت خانه های چهارفصل نمونه ی بارزی از تابعیت این بناها و بافت های سنتی از شرایط اقلیمی محیط بوده و همان طور که از نام آن ها مشخص می باشد اتاق های اطراف حیاط این ساختمان ها بنا به فصل مورد استفاده قرار می گیرند. بدین معنا که سمت شمالی حیاط ها که در زمستان آفتاب مایل را دریافت می کنند و از سایر نقاط ساختمان گرمای بیشتری را ریافت می نمایند به قسمت زمستان نشین معروف بوده و در تابستان ها اتاق های سمت جنوب حیاط که در سایه قرار دارند و خنک تر هستند به تابستان نشین معروف می باشند مورد استفاده قرار می گیرند که البته به این قسمت سنار یا سایه گیر نیز می گویند. بخشی از ساختمان های مناطق خشک که در طول فصول گرم سال مورد استفاده قرار می گیرند. سردابها یا زیرزمین هایی خنک هستند و بعضاً شاخه ای از مسیر قنوات از زیر آن ها رد شده و حتی در بعضی موارد آب قنات از یک طرف وارد حوض کوچک داخل سرداب شده و از طرف دیگر از آن خارج می شود که معمولاً به این فضا در گذشته حوضخانه می گفتند. وجود این حوض های آب و مجاری ورودی بادگیرها و قرار گرفتن بخشی از این سرداب ها در داخل زمین باعث خنکی و مطلوبیت داخل آن ها در فصول گرم سال می شده است. در بافت سنتی این مناطق هیچ بازشو یا پنجره ای به بیرون خانه باز نشده و تنها بازشویی که با بیرون ارتباط داشته در ورودی بوده که آن هم به طور مستقیم و بلاواسطه به بخش های بیرونی ساختمان منتهی نشده و از طریق دالان های نسبتاً بلند و هشتی ها این درها به حیاط خانه منتهی می گردیده اند. یکی از عمده ویژگی های مساکن در مناطق خشک پایین تر بودن سطح حیاط های مسکونی نسبت به معابر شهری بود که خود نتیجه ی عوامل مختلفی همچون مقابله با نیروی زلزله و کاهش تبادل حرارتی بین دالان و خارج ساختمان، استفاده از خاک موجود برای تهیه ی خشت و احداث ساختمان و همچنین مهمترین اصل تأمین آب بوده که از طریق نهرها یا قنواتی که در سطح جوی های شهری جاری بوده اند تأمین می شده و معابر نیز بالاتر از سطوح حیاط قرار می گرفتند تا ساکنین بتوانند از این آب برای آبیاری و تأمین آب انبارهای خود استفاده کنند و از این رو در مناطق خشک حیاط ها به گونه ای ساخته می شدند که آب به طور طبیعی سوار بر آن باشد. گودتر بودن فضاهای مسکونی از طرف دیگر ضریب امنیتی و تدافعی آن ها را در مقابل افراد مهاجم و بیگانگان افزایش می داد. یکی از اصول مهم طراحی فضاهای سنتی اصل محرمیت بوده که منجر به ایجاد حیاط های داخلی تحت عنوان حیاط اندرونی شده است.
در ساخت مساکن ایرانی انتخاب جهت قرارگیری مساکن بسیار مهم و جغرافیایی بوده به گونه ای که با توجه به شرایط اقلیمی و جهت تابش خورشید و جهت وزش بادها (چه مطلوب و چه نامطلوب) و جنس زمین مکان قرارگیری مشخص می شده است.
منبع: کتاب اقلیم و معماری، نویسنده: دکتر رضا شاطریان
تحریریه ی معماری آرل
